به طور کلی اخلاق را می‌توان درست بودن یا نبودن یک عمل دانست. توجه به اخلاق و اهمیت این موضوع در زمینه‌های مختلف به هزاران سال پیش بازمی‌گردد و نمونه‌های آن را می‌توان در ده فرمان موسی، منشور کوروش و تعالیم کنفسیوس یافت. در کتاب حاضر مباحث مختلفی منطبق با چالش‌ها و مباحث روز ارائه شده که برخی از آن‌ها شامل حرفه‌گری در فناوری اطلاعات، ابعاد اخلاق حرفه‌ای، توصیه‌هایی برای استفاده کودکان از فناوری اطلاعات، عهدنامه اخلاقی فناوری، راهکارهای مبارزه با جرایم سایبری، حقوق اینترنت و تجارت الکترونیک است.

راغب اصفهانی (متوفای ۵۰۲ ق.) که بیشتر کتاب المفردات او مشهور است، صاحب کتاب اخلاقی ارزشمندی به نام الذریعه الی مکارم الشریعه است. این کتاب، پیوند بسیار خوبی بین رویکرد فلسفی به اخلاق – که بیشتر آن را در کتاب‌هایی چون فصول منتزعه فارابی، رسالة فی الاخلاق ابن سینا، السعادة و الاسعاد ابوالحسن عامری، تهذیب الاخلاق مسکویه و اخلاق ناصری طوسی مشاهده می‌کنیم – و رویکرد دینی و نقلی به اخلاق ایجاد کرده است.

سلسله نشست‌های دین و اخلاق با هدف نقد و بررسی تراث اخلاقی مسلمانان و آرا اندیشمندان ایشان در این زمینه برگزار می‌گردد. در این جلسه که نخستین برنامه خانه پژوهان جوان اخلاق حول محور دین و اخلاق است و در تاریخ ۱۴ آذرماه ۱۳۹۵ برگزار شده است، دکتر محمود مروارید، عضو هیئت علمی گروه فلسفه تحلیلیِ پژوهشگاه دانش‌های بنیادی (IPM) به موضوع نظام اخلاقی محمدحسین اصفهانی پرداختند. از ایشان در حوزه اخلاق کتاب «خوبی، الزام اخلاقی و امر الهی؛ بررسی تطبیقی آرای آدامز و متفکران شیعه» که اثر مشترکی با دکتر احمدرضا همتی مقدم می‌باشد از سوی نشر پژهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم به چاپ رسیده است. در ادامه گزارشی از این برنامه را می‌خوانید.

پرسش‌های مربوط به اخلاق و پاسخ‌های متفاوت به آن از قرن ششم پیش از میلاد مطرح بوده است. سقراط، افلاطون و ارسطو با سه نظریه اتحاد معرفت و فضیلت، نظریه مثل و نظر اعتدال در باب اخلاق و صفات اخلاقی سخن گفته‌اند. توجه به کمالات نفس، غایات اخلاق، قابلیت‌ها و استعدادهای قوای نفس و اعتدال آن‌ها و تأکید بر اهمیت معرفت عقلانی در اخلاق، از نقاط مثبت نظریه این سه فیلسوف بزرگ به‌شمار می‌آید. اپیکور بر لذت جسمانی، توازن، رهایی از اضطراب خاطر و گونه‌ای زهد و ریاضت معقول تأکید می‌ورزید. رواقیان برخلاف اپیکور غایت‌انگار بودند و نظریه اخلاقی خود را بر پنج اصل مبتنی می‌کردند: وحدت وجود جسمانی؛ خیر بودن همه چیز؛ سیطره قوانین طبیعت؛ محدودیت اختیار انسان به اراده و درون او؛ وابستگی فضایل به یکدیگر. در قرون وسطی تقریباً همه فیلسوفان بر این باور بودند که لااقل برخی امور نه از آن‌رو که مورد امر الاهی هستند، بلکه به سبب این‌که موافق عقل سلیم‌اند، عمل اخلاقی درست‌اند و تعلق امر خداوندی، کاشف درست بودن آن عمل است. در آغاز فلسفه جدید، رنه دکارت، مالبرانش و مهم‌تر از همه اسپینوزا، نظریه‌های اخلاقی تازه‌ای ارائه کردند. تأکید بر عقل و اصول کلی آن و ابتنای اخلاق بر اصول فلسفی و هستی‌شناسی، مباحث مربوط به نفس و نیز عشق و محبت به خدا، از نکات مثبت نظریات این فیلسوفان است.

در میان فلاسفه قرن‌های هفدهم و هجدهم، اندیشه‌های دیوید هیوم اهمیت بیشتری دارد. طبق نظر او اخلاق وابسته به احساسات ماست و گزاره‌های اخلاقی، قابل استنتاج منطقی از گزاره‌های ناظر به واقع نیستند. در میان فلاسفه آلمان نیز کانت، فیشته، شوپنهاور و نیچه نظریاتی درباب فلسفه اخلاق ارائه داده‌اند که همه نیازمند نقد و پژوهش است. روسو، من‌رو بیران و اگوست کنت در فرانسه، و بنتام، میل و اسپنسر در انگلستان درباره اخلاق و اندیشه اظهار نظر کرده‌اند. نظریه‌های اخلاقی راسل، پراگماتیست‌های آمریکایی چون پیرس و ویلیام جیمز، وجدان اجتماعی دورکیم، و شهودگرایی مور از دیگر نظریات اخلاقی فلسفه جدید غرب به‌شمار می‌آیند. در مجموع، در بخشی از نظریات مطرح شده، نکات بسیار مثبت و مفیدی وجود دارد، ولی به دلیل روشن نشدن جهات دیگر بحث، مطالب پاسخگوی تامی برای حل مشکل قوانین اخلاقی نیست.

اما در میان مسلمانان، مسائل اخلاقی به تبع مسائل کلامی مطرح شده است. عمده‌ترین مباحث فلسفه اخلاق در بحث عقل عملی و عقل نظری بروز یافته است. برخی معتقدند اختلاف متعلق این دو ادراک فقط به این است که یکی تنها شأن معلوم شدن دارد، ولی شأن متعلق دیگر هم معلوم شدن و هم مورد عمل واقع شدن است. عده‌ای دیگر نیز معتقدند که اختلاف متعلق اختلافی ماهوی است و یکی ادراکی حقیقی و دیگری ادراکی اعتباری است. فارابی، محقق طوسی، ملاهادی سبزواری و محقق اصفهانی، به نظریه نخست گرایش دارند. نظریه دوم نیز این است که متعلق ادراک این دو متفاوت و تفاوت نیز در کلی و جزئی بودن است. ارسطو، ابن‌سینا و ملاصدرا به این نظریه متمایل‌اند. در این میان، نظریه سومی هم وجود دارد که عقل عملی را تنها محرک می‌شمارد و هیچ‌گونه ادراکی را به او نسبت نمی‌دهد. بهمنیار، صاحب محاکمات و مرحوم نراقی به این نظریه معتقدند. مهم‌تر از بحث عقل عملی و عقل نظری، بحث درباب مفاد باید و نباید است، زیرا فهم دقیق معنای باید و نباید‌های کلی اخلاقی، نزاع واقعی درباب عقل عملی و نظری را پایان می‌دهد. در بررسی نظریات متفکران اسلامی، به هشت معنای متفاوت برای باید و نباید برمی‌خوریم که هریک طرفداران و مخالفان خود را دارد. در کنار این موضوع، بحث درباره مفاد حسن و قبح نیز از مباحث ضروری و لازم درباب پردازش نظریه‌ای استوار درباره فلسفه اخلاق شمرده می‌شود. اما مهم‌ترین بخش بحث در مبانی اخلاقی، مباحث کلیت قوانین اخلاقی و رابطه «باید و هست» است. در رابطه «باید و هست»، سه نظریه مصالح و مفاسد عمومی، نظریه اعتباریات و نظریه ضرورت بالقیاس و بالغیر مطرح است که هریک در جای خود نیازمند پژوهش و نقد و بررسی‌اند.

ترجمه حاضر از زبان عربی، مشتمل بر سلسله درس‌هایی است که در آن مقوله فلسفی “حسن و قبح عقلی افعال تشریح شده است .نگارنده طی سه بخش اصلی جنبه‌های برهانی بودن، تکوینی بودن و بدیهی بودن قضایای حسن و قبح عقلی را با تاکید بر فلسفه هندی، یونانی و اسلامی بررسی کرده است .در این بین، به اندیشه‌های سهروردی، خواجه نصیرالدین طوسی، میرداماد، ملاصدرا، حکیم سبزواری، مهدی نراقی، سقراط، افلاطون، ارسطو، فارابی، محقق اصفهانی، و علامه طباطبایی اشاره شده است .عناوین سه بخش کتاب عبارت‌اند از :فضای فلسفی قبل از بوعلی، دوران فلسفه بوعلی به بعد و دوران فلسفه معاصر .

در فلسفه براي معرفی خداوند بيشتر از اوصاف متافيزيكی همچون وجوب، قدرت و حيات بهره گرفته می‌شود و از اوصاف اخلاقی كمتر استفاده می‌شود؛ اما در متون مقدس دينی، ازجمله قرآن كريم، اوصافی مانند عدالت، بخشندگی، مهربانی و وفای به عهد در مورد خداوند به كار رفته است كه در زبان متعارف انسانی، به اوصاف اخلاقی معروف‌اند. بسياری با ابتنای اخلاق بر امر و نهی الهی، امكان توصيف اخلاقی خداوند را به چالش كشيده‌اند؛ چنان كه در جهان اسلام اين ديدگاه را اغلب به اشاعره نسبت داده‌اند. حال آيا خداوند، واجد اوصاف اخلاقی است؟ اين نوشتار با شيوه‌ای توصيفی ـ تحليلی و گاه انتقادی، برخی لوازم توصيف اخلاقی خداوند، مانند اندراج اخلاق در علوم فلسفی و جايگاه قضايای اخلاقی در انديشه ابن سينا را براساس دو تفسير از محقق لاهيجی و محقق اصفهانی بررسی و اثبات می‌كند كه براساس برداشت محقق لاهيجی می‌توان از ديدگاه ابن سينا، خداوند را واجد اوصاف اخلاقی دانست و او را با اوصاف اخلاقی توصيف نمود. همچنين در اين نوشتار، برخی چالش‌های توصيف اخلاقی خداوند پاسخ داده شده است.

بحث از سرشت خوبی و بدی و عقلی یا شرعی بودن آن بحثی اخلاقی است. اما به دلایلی (که اینجا مجال طرح آن‌ها نیست) این بحث در جهان اسلام در علم کلام و سپس در علم اصول بسط یافته و جاگیر شده است. در این مقاله کوشیده‌ام سرشت این مسئله و پرسش‌های اصلی ناظر به حسن و قبح را بکاوم و دیدگاه آخوند خراسانی و منتقد معروف وی، یعنی محقق اصفهانی را تحلیل کنم. گفتنی است در حالی که آخوند خراسانی حسن و قبح را امری ذاتی و عقلی می‌داند، محقق اصفهانی، با استناد غیر دقیقی به سخنان کسانی چون ابن سینا، آن را امری عرفی و قراردادی تفسیر می‌کند و مثلاً حسن صدق و قبح کذب را از مشهورات می‌شمارد.

سلسله نشست‌های دین و اخلاق با هدف نقد و بررسی تراث اخلاقی مسلمانان و آرا اندیشمندان ایشان در این زمینه برگزار می‌گردد.
در این جلسه که دومین برنامه خانه اخلاق پژوهان جوان حول محور دین و اخلاق است و در تاریخ ۲۰ آذرماه ۹۵ برگزار شده است، حجت الاسلام و المسلمین هادی صادقی، معاونت محترم فرهنگی قوه قضائیه و عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث به نظریه‌های اصولیون معاصر در حوزه اخلاق پرداختند.

در فلسفه برای معرفی خداوند بیشتر از اوصاف متافیزیکی همچون وجوب، قدرت و حیات بهره گرفته می شود و از اوصاف اخلاقی کمتر استفاده می شود؛ اما در متون مقدس دینی، ازجمله قرآن کریم، اوصافی مانند عدالت، بخشندگی، مهربانی و وفای به عهد در مورد خداوند به کار رفته است که در زبان متعارف انسانی، […]

وقتی حرف از بازی‌های ویدیویی می‌شود، همگی ذهن‌شان می‌رود سمت کُشت‌وکُشتار. عیبی هم ندارد؛ بیشتر بازی‌های ویدیویی، خشن‌اند. سؤال اینجاست که این خشونت یا قانون‌گریزی در فضای بازی، تأثیری بر بی‌اخلاق‌شدنِ گیمر در زندگی واقعی دارد؟ نویسنده ــ برخلاف ذهنیت بیشترِ ما ــ پاسخش منفی است.

«کنفرانس تحقیقاتی بین‌المللی» برگزار می‌کند: کنفرانس بین‌المللی اخلاق در فلسفۀ تحلیلی دربارۀ این رویداد: کنفرانس بین‌المللی اخلاق در فلسفۀ تحلیلی با هدف گرد هم آوردن دانشمندان برجستۀ دانشگاهی، محققین و پژوهشگران برای تبادل و به اشتراک گذاشتن تجربیات و نتایج تحقیقات خود در مورد تمام جنبه‌های اخلاق در فلسفۀ تحلیلی برگزار می‌شود. همچنین بستر بین‌رشته‌ای […]

«کنفرانس تحقیقاتی بین‌المللی» برگزار می‌کند: کنفرانس بین‌المللی روانشناسی اخلاق درباره این رویداد: کنفرانس بین‌المللی روان‌شناسی اخلاق با هدف گردهم‌آوردن دانشمندان برجستۀ دانشگاهی، محققان و پژوهشگران برای تبادل و به اشتراک گذاشتن تجربیات و نتایج تحقیقات خود در مورد تمام جنبه‌های روان‌شناسی اخلاق برگزار می‌شود. همچنین یک بستر بین‌رشته‌ای برتر برای محققان، پزشکان و مربیان فراهم […]

«کنفرانس تحقیقاتی بین‌المللی» برگزار می‌کند: کنفرانس بین‌المللی فلسفه و اخلاق کاربردی درباره این رویداد: کنفرانس بین‌المللی فلسفه و اخلاق کاربردی، با هدف گرد هم آوردن دانشمندان برجسته دانشگاهی، محققان و پژوهشگران برای تبادل و به اشتراک گذاشتن تجربیات و نتایج تحقیقات خود در مورد تمام جنبه‌های فلسفه و اخلاق کاربردی است. همچنین یک کرسی بین‌رشته‌ای برتر برای […]

معمولاً وقتی بحث از اخلاق محیط‌زیست می‌شود، به اخلاقِ برخورد با طبیعت می‌پردازند. ولی گاهی هم باید انسان‌محوری را پیش بگیریم و به این خاطر محیط‌زیست را مهم بدانیم که ضررش به خودمان بازمی‌گردد. آلودگی هوا؛ موضوعی که در جهان صنعتیِ امروز، بیشترِ کشورها با آن درگیرند. آلودگی هوا انواع و اقسام بیماری‌های جسمی را با خود به‌همراه می‌آورد، ولی بر خُلق‌وخوی آدمی هم تأثیر می‌گذارد. در این نوشته، قرار است دربارۀ تأثیر آلودگی هوا بر بی‌اخلاق‌ترشدن بخوانید.

مدرسه زمستانه سال ۱۴۰۲ دیباچه‌ای به اخلاق‌ اسلامی است. این دوره در روزهای ۱۶ و ۱۷ اسفندماه با حضور اساتید این حوزه برگزار خواهد شد. اساتیدی که در این دوره از محضرشان استفاده خواهیم کرد، عبارتند از: حجت الاسلام و المسلمین حسن بوسلیکی، حجت الاسلام و المسلمین محمد حاج ابوالقاسم، حجت الاسلام و المسلمین محمد عالم‌زاده نوری، آقای محمود شیخ، آقای دکتر محسن جوادی، آقای محمدجواد اعتمادی، آقای محمدحسین صادقی، آقای امیررضا مافی. در ادامه، چکیده‌ای از ارائۀ اساتید در این دوره را بخوانید.

مرکز حقیقات اخلاق و حقوق پزشکی همراه با سایر مراکز علمی در بیست و هشتمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی فقه، حقوق و اخلاق پزشکی برگزار می‌کند: سمپوزیوم ملاحظات اخلاقی در جامعه شناسی سلامت ارائه دهندگان: تاریخ: ۱ بهمن ۱۴۰۲ زمان: ساعت ۸:۳۰ مکان: تهران، بزرگراه شهید چمران، خیابان یمن، خیابان شهید اعرابی، جنب دانشگاه […]

هر کسی که در هر رشته‌ای به درجات عالی می‌رسد، حتماً هوش سرشاری داشته یا تلاش مضاعفی نسبت‌به دیگران کرده است. هر انسانی باید در مسیر خود از هدایتگر اخلاقی بهره‌مند باشد. بدون وجود هدایتگر اخلاقی، آدمی به بیراهه می‌رود. بمب اتم را چه‌کسی ساخت؟ دانشمندی که درس خوانده ولی تربیت نشده. از این نمونه‌ها فراوان در تاریخ وجود دارد. در این نوشته، نویسنده می‌کوشد راهکارهایی را بیان کند که در مدارس باید اجرا شود تا هوش هیجانی دانش‌آموزان در مسیر درست و اخلاقی قرار گیرد.

ایلان ماسک! اسمش را در همه‌چیز می‌شنویم. یک روز می‌خواهد انسان را به فضا ببرد و روز دیگر می‌خواهد منچستریونایتد را بخرد! او و برخی دیگر از میلیاردهای جهان طرفدار نظریه‌ای‌اند به نام «نوع‌دوستی مؤثر». می‌خواهند رنج انسان‌ها را به کمترین حدّ ممکن برسانند. ولی گویا این حرف‌ها بازی‌ای بیش نیست. اگر واقعاً می‌خواهند به گرسنگان جهان غذا بدهند، چرا از راهکارهای خاصی استفاده می‌کنند؟ گویی خیریه‌ها راه فراری برای مالیات‌ندادن است. این مقاله همین موضوع را بررسی می‌کند. قضاوت با خودتان.