معرفیِ نشست دو روزۀ «دیباچه‌ای به اخلاق اسلامی»
عنوان این دوره «دیباچه‌ای به اخلاق اسلامی» است و قرار است در این دوره، به‌سوی شناخت میراث اخلاق اسلامی برویم و نگرشی کلی و جامع و درعین حال عمیق و دقیق، درباره‌ی این گنجینه‌ی ارزشمند به دست آوریم. همگان معترفیم که میراث اخلاق اسلامی ما بسیار غنی است، اما فراوانند اخلاق‌پژوهان و دانش‌دوستانی که از ابعاد آن، گستره و نیز اهمیتش به‌اندازه‌ی کافی آگاه نباشند. آنانی هم که دانشی نیک در این باره دارند، شاید محصور در اطلاعات جزیره‌ای باشند و نتوانند آن را در مجموعه‌ای یکپارچه و به‌هم‌پیوسته به تصور درآورند. مثلاً آیا از نظرات روشنفکران عرب‌زبان در حوزه اخلاق آگاهیم؟ چقدر با مفهوم فلسفه اخلاق اسلامی آشناییم؟ آیا فلسفه‌ی اخلاق اسلامی امکان دارد یا ممتنع است؟ از اخلاق عرفانی و تفاوت‌هایش با اخلاق نقلی-روایی چه می‌دانیم؟ آیا فیلسوفان مسلمان در نهایت توانسته‌اند به یک جمع‌بندی درباره‌ی رابطه‌ی دین و اخلاق برسند؟
با عنایت به آنچه بیان شد، لازم دیدیم هم برای توجه‌دادن اخلاق‌پژوهان به آنچه از فرهنگ درازدامن اسلامی به ما به امانت رسیده است و هم برای گردآوری یک مجموعه محتوای آموزشی منظم و جامع در حوزه‌ی اخلاق اسلامی، در مدرسه‌ی زمستانه ۱۴۰۲ به اخلاق اسلامی بپردازیم. در برنامه‌ی این فصل، علاوه بر پاسخ به پرسش‌های مهمی که چند مورد از آن‌ها را یادآور شدیم، با اساتید مطرح و فاضل در هر موضوع آشنا می‌شویم، دیگر اخلاق‌پژوهان را از نزدیک ملاقات کرده و با هم به گفتگو می‌نشینیم و در نهایت، مهمان «خانه‌ی اخلاق‌پژوهان جوان» می‌شویم تا بتوانیم از امکاناتش برای فعالیت‌های علمی خود بهره‌مند شویم.
اطلس دانش اخلاق
حسن بوسلیکی: این جلسه، اولین جلسه از مدرسه زمستانه دیباچه‌ای به اخلاق اسلامی است که روز چهارشنبه ۱۶ اسفند، ساعت ۸ تا ۱۰ صبح برگزار می‌شود. در این جلسه قرار است دیدگاهی کل‌نگر به مجموعه‌ی عظیم علم اخلاق به‌دست آوریم. دیدگاهی که در آن، بتوانیم به‌طور خلاصه نظرات مختلف و متکثر در این حوزه را بشناسیم و نسبت آن‌ها با یکدیگر را درک کنیم؛ بدانیم چه جریان‌هایی در دسته‌بندی‌های متعدد اخلاق و فلسفه اخلاق وجود دارند، شخصیت‌های شاخص هریک چه کسانی‌اند و چه آثار مکتوبی برجای گذارده‌اند.
در جلسه‌ی اطلس اخلاق قرار نیست استادِ ارائه‌کننده نظر مختار خویش را شرح دهد یا از آن دفاع کند، بلکه قرار است گزارشی کل‌نگر از نگرش‌ها و رویکردهای موجود در اخلاق و فلسفه اخلاق در اختیارمان بگذارد، گزارشی وفادارانه و به‌دور از جانبداری. گزارشی که به‌کمک آن، بتوانیم تمام جغرافیای اخلاق و اخلاق‌پژوهی را در یک نگاه بشناسیم و نحوه‌ی مواجهه‌ی هرکدام از بخش‌های آن با یکدیگر را درک کنیم. در کنار معرفی نگرش‌های مختلف که نشانمان می‌دهد به‌جای اخلاق، باید از «اخلاق‌ها» سخن بگویم، یک هدف دیگر نیز در این نشست محقق می‌شود و آن این است که بدانیم جایگاه اخلاق اسلامی در این دنیای علمی متکثر کجاست و نسبتش با هرکدام از این «اخلاق‌ها» چیست. همچنان امید است بتوانیم با شرکت در این برنامه، سیر تاریخی پیدایش مکتب‌های مختلف اخلاق را بشناسیم و ببینیم چه دلایل اجتماعی یا حتی سیاسی‌ای باعث پیدایش هر جریانی شده است. مثلاً اگر نوعی اخلاق مبتنی بر نظریات فرگشتی شکل گرفته است، باید بدانیم در چه شرایط اجتماعی‌ای این دیدگاه رواج یافته و در جامعه مقبول افتاده است یا اگر در دوره‌ای نگرش اخلاقی جامعه‌محور و غیرفردگرا رواج یافته است، دلیل آن چه وقایع تاریخی و اجتماعی‌ای بوده است.
بود و نمود فلسفۀ اخلاق اسلامی
محسن جوادی: این نشست، روز چهارشنبه ۱۶ اسفند ساعت ۱۰ تا ۱۲ برگزار خواهد شد. در این نشست، به چند پرسش چالش‌برانگیز در فلسفه اخلاق خواهیم پرداخت: آیا می‌توان گونه‌ای از فلسفه اخلاق را معرفی کرد که متصف به فلسفه اخلاق اسلامی باشد؟ آیا چنین فلسفه اخلاقی، از فلسفه اخلاق غربی متمایز است؟ اگر پاسخ مثبت است، این نوع فلسفه اخلاق چیست و چه مشخصه‌هایی دارد؟ وجه تمایز آن با فلسفه غربی در چیست؟ اصلاً چرا به چنین تفکیکی نیاز است؟ همچنین مسائلی که در فلسفه اخلاق اسلامی مطرح می‌شود متفاوت از فلسفه اخلاق رایج است یا نوع نگاه و پیش‌فرض‌ها به این مسائل متفاوت است.
استاد مدعو برای این نشست، علاوه بر پاسخ به این پرسش‌ها درباره امکان فلسفه اخلاق اسلامی، به وضعیت آن در حال حاضر خواهد پرداخت و اشاره‌ای خواهد کرد به تلاش‌هایی که در این حوزه انجام شده است. در نهایت نیز دورنمایی از تلاش‌های بایسته برای آینده عرضه خواهد کرد. همچنین به شخصیت‌های علمی در این حوزه اشاره خواهند کرد و آثاری که می‌توان از آن‌ها به‌عنوان فلسفه اخلاق اسلامی نام برد را معرفی خواهند نمود.
نظام اخلاقی ادیبان مسلمان
محمدجواد اعتمادی: این جلسه، روز چهارشنبه ۱۶ اسفند ساعت ۱۴ تا ۱۶ برگزار خواهد شد. در این نشست، می‌خواهیم به یک موضوع مهم که کمتر به آن توجه شده است بپردازیم؛ این که ادیبان مسلمان در ترویج نوعی از اخلاق عملی و کاربردی در میان عامه مردم نقش پررنگ و پُرارجی داشته‌اند.
برای نمونه، مفاهیمی مثل جوانمردی، احترام به سالخوردگان، دستگیری از افتادگان، مراعات همسایگان، بی‌اعتنایی به زرق و برق دنیوی، اهمیت نیک‌نامی، ارزش دوستی و مصادیق آن و… در فرهنگ عامه ایرانیان مهم است اما عمدتاً از راه میراث ادبی به کوچه و بازار راه یافته است و در حافظه فرهنگی ما ماندگار شده است. مثلاً تقریباً هر پارسی‌زبانی ضرب‌المثل، کنایات و جملات قصاری مانند این را شنیده است که «تو نیکی می‌کن و در دجله انداز…»، «دوست آن باشد که گیرد دست دوست…»، «مردی نبود فتاده را پای زدن…»، «…با دوستان مروت با دشمنان مدارا»، «…مرد نکونام نمیرد هرگز» و… . در این نشست درباره اهمیت کار ادیبان پارسی در شرح و تقریر نگرش‌های اخلاقی و نیز آثار ارزشمند آن‌ها بیشتر خواهیم آموخت و با شاهدمثال‌های فراوان، نمونه‌هایی از این کارهای مهم را مرور خواهیم کرد.
نقد نگاه اخلاقی روشنفکران عرب
محمدحسین صادقی: این جلسه روز چهارشنبه ۱۶ اسفند ساعت ۱۶ تا ۱۸ برگزار می‌شود. در این بخش سراغ کسانی خواهیم رفت که در جامعه عرب شناخته شده و مطرح‌اند و از متفکران کشورهای اسلامی عرب زبان محسوب می‌شود. با توجه به اینکه مدرسه زمستانه ۱۴۰۲ درباره اخلاق اسلامی است، می‌خواهیم ابتدا مهم‌ترین روشنفکران عرب را که درباره اخلاق و موضوعات مرتبط به آن قلم زده‌اند بشناسیم و بعد با دیدگاه‌های آن‌ها آشنا شویم.
پس از آن، با نگاهی به آموزه‌های اخلاقی که تقریباً در تمام جامعه اسلامی و در اغلب نگرش‌های فکری مذاهب و شاخه‌های اسلامی مقبول‌اند، دیدگاه این روشنفکران را نقد کنیم. برای مثال روشنفکرانی وجود دارند که مغلوب اندیشه‌های چپ و کمونیسم شده‌اند و نتوانسته‌اند نگرش اخلاقی مقبولی برای جامعه گسترده عرب عرضه کنند یا نتوانسته‌اند باری از دوش مسلمانان بردارند. لازم است ما مسلمانانِ فارسی‌زبان حجاب زبان را کنار زنیم و با آرای ایشان و نتایج فعالیت‌هایشان آشنا شویم.
اخلاق عرفانی
محمود شیخ: این جلسه روز پنجشنبه ۱۷ اسفند ساعت ۸ تا ۱۰ صبح برگزار می‌شود. در این نشست از مدرسه زمستانه دیباچه‌ای به اخلاق اسلامی، می‌آموزیم رویکردی به اخلاق وجود دارد که با محوریت عرفان اسلامی پیش می‌رود؛ رویکردی که به‌شکلی ظریف با اخلاق فلسفی و روایی متفاوت است. نمایندگان این نوع از نظام اخلاقی با مردم کوچه‌وبازار ارتباطی عمیق دارند و آموزه‌هایشان در اعتلای اخلاق در جامعه مردم بسیار موثر بوده است.
شاید بتوان بزرگانی چون آیت‌الله العظمی بهجت (ره) را یکی از نمایندگان این سبک از اخلاق دانست که نفوذی عمیق در جامعه داشتند. در این نشست می‌خواهیم بدانیم این نوع از اخلاق از کجا شروع شده است و با عرفان چه رابطه‌ای دارد؟ تمایز این نوع از اخلاق با دیگر انواع آن مانند اخلاق روایی و فلسفی در کجاست؟ شخصیت‌های مشهوری که در این دسته جای می‌گیرند چه پیشینه‌ای دارند و اختلافات فکری و عملی آنان با هم چیست؟ سلسه‌ی اساتیدی که نمایندگان این نوع از اخلاق داشته‌اند چه کسانی بوده‌اند؟ در نهایت نیز می‌خواهیم بدانیم دلیل موفقیت اخلاق عرفانی چه بوده است که هم ماندگار شده و هم بین عوام و خواص طرفداران پرشماری دارد.
اخلاق نقلی و روایی
محمد عالم‌زاده نوری: این جلسه روز پنجشنبه ۱۷ اسفند ساعت ۱۰ تا ۱۲ برگزار می‌شود. هدف از نشست اخلاق نقلی و روایی در مدرسه زمستانه این است که یکی از حوزه‌های مهجور در اخلاق را معرفی کنیم و ذهنیتی ایجاد کنیم تا استخراج و استنباط این گونه مهجور از اخلاق به مطالبه‌ی اهل فضل تبدیل شود. اخلاق نقلی و روایی به این معناست که سنت روایی و احادیث معصومان (ع) را به‌دید یک کلّ منسجم بنگریم و آموزه‌های اخلاقی آن‌ها را با روش‌های استنباطِ مقبول، استخراج نماییم. همانطور که با نگاهی همه‌نگر و ناظر به تمام میراث قرآنی و روایی، دست به استخراج احکام فقهی می‌زنیم و در استخراج هر حکم، متوجه ارتباط آن با تمام منظومه‌ی عقل و نقل هستیم، باید تلاش کنیم قواعد و آموزه‌های اخلاقی را نیز با چنین دیدگاهی و با کمک ابزار استنباطیِ دردست، به‌شکلی شاکله‌مند استنباط کنیم. محصول این پروژه نظام اخلاق نقلی و روایی خواهد بود. نظامی جامع که صدر تا ذیل آن با همدیگر همخوانی دارد. در این صورت روایات دیگر تنها برای تزیین مباحث اخلاقی نخواهند بود.
در این نشست استاد مدعو با ذکر اهمیت استنباط نظام اخلاقی نقلی و روایی، تاریخچه‌ای از تلاش‌های انجام‌شده در این مسیر را بیان خواهند کرد. همچنین به ابزارهای لازم برای انجام چنین کاری اشاره خواهند نمود و در نهایت، با بیان چند روایت، به‌شیوه‌ای کارگاهی به ما نشان خواهند داد چطور می‌توان چنین آموزه‌هایی را از دل روایات بیرون کشید.
نظام اخلاقی قرآن
محمد حاج ابوالقاسم: این جلسه روز پنجشنبه ۱۷ اسفند ساعت ۱۴ تا ۱۶ برگزار می‌شود. قرآن به‌عنوان مهم‌ترین میراث نبی اکرم (ص) برای ما مسلمانان، عظمت و جایگاهی بس بلند دارد اما در موضوعات بسیاری نتوانسته‌ایم دست به دامان این میراث ارزشمند شویم و چندان که باید، از آن توشه برگیریم. یکی از این موضوعات اخلاق است. البته که از آیات متعددی ذیل مباحث اخلاقی در کتاب‌ها، دروس اخلاق در منابر و پژوهش‌های اخلاقی در رسالات استفاده کرده‌ایم اما نتوانسته‌ایم یک نظام اخلاقی مستقل با بهره‌مندی از آیات قرآن کریم استخراج و استنباط نماییم. قرآن سرشار از آموزه‌های اخلاقی صریح و کنایی است اما این آموزه‌ها به‌مناسبتِ موضوع، در آیات و سوره‌ها پراکنده‌اند.
پس باید ضمن گردآوری این گوهرهای پراکنده، از کنار هم گذاردن آن‌ها گنجی درخشان برسازیم. گنجی که نگذارد قرآن در این حوزه نیز مهجور بماند. در این جلسه، از اهمیت نظام اخلاقی قرآنی و جای خالی آن سخن خواهیم گفت و یاد می‌گیریم چطور غیر از نگاه فقهی و اعتقادی به آیات شریف قرآن کریم، از آن‌ها برداشت‌های منصفانه‌ی اخلاقی داشته باشیم. همچنین مسیری ترسیم می‌شود که علاقه‌مندان بدانند چطور باید در این راه قدم بردارند و کاری ارزشمند انجام دهند.
اخلاق و سینما
امیررضا مافی: برنامۀ ویژه مدرسه ما روز پنجشنبه ۱۷ اسفند ساعت ۱۶ تا ۱۸ برگزار می‌شود. سینما مثل تمام فرآورده‌های حاصل از عمل بشری، نمی‌تواند در چارچوب اخلاق نباشد. آنچه در سینما می‌گذرد، هم می‌تواند اخلاقی باشد و هم نه. گذشته از این، گاهی محصول هنریِ عرضه‌شده در قالب فیلم خودش مدعی آموزش آموزه‌های اخلاقی است. حتی اگر عامدانه هم نخواهد چنین کند، می‌توان از کشاکش قهرمانان و شخصیت‌های داستان، دریافت‌های اخلاقی داشت. این مسئله تا آنجا مهم است که برخی از فیلسوفان اخلاق، قصّه‌گویی و قصّه‌شنیدن را راهی برای همدلی با دیگران و در نتیجه تربیت اخلاقی ذهن می‌دانند.
آنجا که قهرمان داستان در مواجهه با چالش‌های زندگی، در دوراهی‌ها گیر می‌کند مصداق بارز چنین همدلی و تربیت‌هایی است. حتی اگر هیچ دوراهی‌ای نباشد و هیچ آموزه‌ای برای تبلیغ از پیش تعیین نشده باشد، همچنان می‌توان از سرنوشت شخصیت‌ها و مواجهه‌ی آن‌ها با خود، دیگران و طبیعت، دریافت‌های اخلاقی داشت؛ می‌توان با اسبی که به دست سواری تندخو رنجور می‌شود همدل بود یا با شخصیتی که از زورگویی همسالان خشمگین است، یا حتی از تاراج دستاوردهای کسی که در کشاکش قهرمانان و ضدقهرمانان می‌توان با شخصیت حاشیه‌ای قصّه همدل شد. در این برنامه از مدرسه اخلاق زمستانه، می‌خواهیم با چنین نگاهی به سینما و فیلم‌های سینمایی رو کنیم تا با این نحوه‌ی تماشای فیلم خو کنیم.
