گزارشی از کتاب اخلاق تدریس

کتاب اخلاق تدریس¹ نوشته کنت استرایک² و جانس اف. سولیتس³ است که محبوبه خسروی آن را ترجمه کرده و نشر جهاد دانشگاهی سازمان انتشارات آن را در سال ۱۳۹۸ به چاپ رسانده است. کتاب مشتمل بر هشت فصل است: 

فصل اول: موضوع کتاب حاضر چیست؟

کتاب در تلاش است مجموعه مفاهیم اخلاقی‌ای را بررسی نماید که برای زندگی عمومی در مدارس دارای اهمیت‌اند. به مثال زیر توجه کنید.

  دانش‌آموزی را در نظر آورید که عضو تیم بسکتبال لیگ برتر است و به درآمد حاصل از آن برای درمان پدر بیمارش نیاز دارد. از طرفی شرط باشگاه برای تمدید قرارداد با وی این است که او دیپلم بگیرد. به‌این‌ترتیب او که در دروس مدرسه خود نمرات ضعیفی گرفته است و برای امتحان نهایی نیز آمادگی لازم را ندارد تصمیم به تقلّب می‌گیرد. پس از امتحان، مدیر مدرسه متوجه تقلّب وی می‌شود و طبق اساسنامه آموزشی باید تخلّف را گزارش دهد. اما شرایط دانش‌آموز مدیر مدرسه را دچار تردید می‌کند. اخلاقاً چه‌کاری درست است؟ اینکه به وظیفه خود عمل کند و یا اینکه با درک شرایط دانش‌آموز از تخلّف او چشم‌پوشی کند؟ 

  نویسندگان کتاب در هر فصل با آوردن نمونه‌هایی مانند نمونه بالا به طرح دو دیدگاه عمده در فلسفه اخلاق، یعنی نتیجه‌گرایی و غیرنتیجه‌گرایی می‌پردازند و مثال‌ها را از هر دو منظر مورد بررسی اخلاقی قرار می‌دهند. در نمونه آورده‌شده اگر معلم وظیفه خود را ارجح بداند و تخلّف شاگردش را برملا کند دیدگاهش غیرنتیجه‌گراست؛ چراکه ملاک او در تصمیم‌گیری انجام وظیفه بوده‌است. اما اگر به دلیل شرایط خاص دانش‌آموزش تخلّف او را نادیده بگیرد تصمیمش نتیجه‌گرایانه خواهد بود.

فصل دوم: مجازات و تنبیه

همه ما خاطراتی از تنبیه خود و یا هم‌کلاسی‌مان در دوران مدرسه به یاد داریم. اکنون که روزگاری از آن می‌گذرد ممکن است به این بیاندیشیم که این تنبیه‌ها چقدر ضروری بودند؟ آیا منصفانه بوده‌اند و یا اثر تربیتی لازم را داشته‌اند؟ یکی از ایده‌های مربوط به بحث تنبیه فرایند دادرسی است. فرایند دادرسی یعنی فرد مطمئن شود تصمیمی که می‌گیرد (در اینجا در حوزه تنبیه و مجازات) مستبدانه و یا بالهوسانه نیست و از شواهد کافی برخوردار است. معلمی که امتحانش با آنچه به دانش‌آموزان تدریس کرده است مطابق نیست، برگه‌های امتحانی را به دقت نمی‌خواند یا ملاک نمره‌دهی او چیزی به جز یادگیری دانش‌آموز است از مقررات دادرسی منحرف شده است. در کنار این موضوع باید میان خطای دانش‌آموز و مجازات او تناسب وجود داشته باشد. مدرس باید هشیار باشد که فرد بی‌گناه مورد تنبیه و مجازات قرار نگیرد. 

در خصوص تنبیه نتیجه‌گرایان سه پیشنهاد طرح کرده‌اند: 

۱- تنبیه احتمالاً فرد تنبیه‌شده یا دیگران را از انجام دادن عملی مشابه باز خواهد داشت.

۲- تنبیه ممکن است به توان‌بخشی فرد گناهکار کمک کند.

۳- تنبیه ممکن است اشخاص بالقوه خطرناک را از جامعه دور کند.

اما از کجا می‌توان درباره نتایج تنبیه مطمئن بود؟ اگر دانش‌آموز پس از تنبیه به خطای بزرگی‌تری تمایل پیدا کرد چه باید کرد؟ اگر تنبیه موجب تنفر دانش‌آموزان دیگر از مدرسه شود چه؟ این موارد نمونه‌هایی از نقدهای وارده بر نگاه نتیجه‌گرایانه به تنبیه است.

  از نظر دیدگاه غیرنتیجه‌گرا مهم‌ترین هدف تنبیه، تعادل ترازوی عدالت یعنی «چشم در برابر چشم» است. عدالت در پی تنبیه شر است. مطابق نظریه تلافی بین جرم و تنبیه باید تناسب برقرار باشد. از نظر غیرنتیجه‌گرایی تنبیه، افراد را مسئول کار اخلاقی آن‌ها می‌داند و به آزادی حق انتخاب افراد و اینکه آن‌ها خود عمل اشتباه را برمی‌گزینند تأکید دارد.

فصل سوم: آزادی اندیشه

مرز میان حفظ آزادی اندیشه در محیط‌های آموزشی و حفظ حریم شخصی دیگران کجاست؟ 

ما برای پیگیری حقیقت و ارتقاء دیدگاه خود به آزادی بیان و آزادی عقیده نیازمندیم. سانسور مانع این آزادی است. جان استوارت میل در کتاب درباره آزادی⁴،  آزادی را برای رشد فردی مهم می‌داند. از سوی دیگر سانسورچی این‌طور می‌اندیشد که کار او مانع شرهای بزرگ می‌شود. میل به نکته دیگری اشاره می‌کند. هرچند هر فردی باید از آزادی عقیده و بیان برخوردار باشد ولی کودکان و نوجوانان به اندازه بزرگسالان به بلوغ کافی نرسیده‌اند که بتوانند از این آزادی به درستی استفاده کنند و ممکن است به خود یا دیگری آسیب بزنند؛ پس نیاز به مراقبت دارند. بسیاری نیز از حق آزادی بیان سوء‌استفاده می‌کنند؛ مانند آن‌چه در رسانه‌ها و حاشیه‌سازی برای افراد برجسته ممکن است رخ دهد.

فصل چهارم: فرصت برابر و اجتماع دموکراتیک

طبق منشور انجمن ملی آموزش مدرس نباید بر مبنای نژاد، رنگ، خون، جنسیت، ملیت، وضعیت تأهل، عقاید سیاسی یا مذهبی، خانواده، بسترهای اجتماعی و فرهنگی و به شیوه‌ای ناعادلانه، هیچ دانش‌آموزی را از مشارکت در هر نوع برنامه محروم کند، از هیچ دانش‌آموزی امتیازی سلب نکند و امتیازی به کسی اعطا نکند.

فصل پنجم: تنوع؛ چند فرهنگی و مذهب 

برخی معتقدند به دلیل فرهنگی که به آن تعلق دارند و یا مذهب‌شان در محیطهای آموزشی با آن‌ها عادلانه رفتار نمی‌شود. این فصل برخی نکات مثبت درباره تنوّع را مطرح می‌کند و در تلاش است از این موضوع دفاع کند که تنوّع به عنوان امری مثبت باید همراه با رفتار عادلانه با همه افراد باشد. 

فصل ششم: دموکراسی، تخصص‌گرایی و آموزش صادقانه

آیا مدرس حق دارد به غیر از کتب آموزشی مصوب از دانسته‌های خود در آموزش استفاده کند؟ مدرس تا چه اندازه در طرح موضوعات در کلاس استقلال عمل دارد؟ اگر مدرس در میان مواد درسی به نکته‌ای برخورد کرد که برای دانش‌آموزان مضر است چه باید بکند؟ 

در فصل هفتم و هشتم نیز مطالبی با عنوان نتایج و ضمائم و مطالعات موردی مکمل آورده‌شده است. 

منابع

• Gensler H & Spurgin, Earl W.(2008). Historical Dictionary of Ethics. The Scarecrow, Lanham, Maryland