نوع‌دوستی مؤثر و میلیاردرهای جذاب لعنتی! | ۳ ویژگی مشترک میان خیّرها
نوع‌دوستی مؤثر
این روزها، خیّرهای میلیاردر به «نوع‌دوستی مؤثر» علاقه نشان می‌دهند، اما آیا این اتفاق، مهم‌ترین خبر دربارۀ نوع‌دوستی است؟
یکی از چیزهایی که باعث می‌شود ایلان ماسک، میلیاردرِ حوزۀ فناوری، برای طرفدارانش جذاب باشد، چشم‌اندازی است که برای آینده دارد: انسان‌ها پشت فرمان وسایل نقلیۀ الکتریکیِ کاملاً خودران نشسته‌اند، مستعمراتی از جنس سیارات دارند و حتی رفته‌رفته هوش مصنوعی جایگزین مغزشان می‌شود.
احتمالاً بخشی از جذابیتِ چنین مفاهیمی، در این است که نه‌تنها هیجان‌انگیز یا سودآورند، بلکه برای کل بشریت مفید هستند. گاهی اوقات، به نظر می‌رسد که مأموریت ماسک در زمینۀ فناوری پیشرفته با «بلندمدت‌گرایی» و «نوع‌دوستی مؤثر» همپوشانی دارد، ایده‌هایی که فیلسوفِ دانشگاه آکسفورد، ویلیام مک اسکیل، و چندین خیّر میلیاردر ــ مانند داستین موسکوویتز، بنیان‌گذار فیسبوک، و همسرش کاری تونا که قبلاً خبرنگار بود ــ ترویج می‌کنند. جنبش نوع‌دوستی مؤثر، مردم را راهنمایی می‌کند که با منابعِ در اختیارشان بهترین کارها را انجام دهند، و ماسک ادعا کرده است که فلسفۀ مک اسکیل منعکس‌کنندۀ فلسفۀ اوست.
ولی معنیِ حرف‌هایشان واقعاً چیست و ماسک واقعاً در حدِ این حرف‌هاست؟
بزرگ‌ترین خِیر و نوع‌دوستی
نوع‌دوستی مؤثر عمیقاً با نظریۀ اخلاقی فایده‌گرایی به‌ویژه فعالیت‌های پیتر سینگر، فیلسوف استرالیایی، گره خورده است.
به بیان ساده، فایده‌گرایی می‌گوید کاری درست است که شادی خالص را به حداکثر برساند. فایده‌گرایی هم، مثل بقیۀ فلسفه‌های اخلاقی، انواع گیج‌کننده‌ای دارد، اما فایده‌گرایان عموماً در چند اصل مهم اشتراک دارند:
۱ـ اولین اصل، درمورد ارزش‌هایی است که باید ترویج شوند. «فایده‌گرایانِ لذت‌گرا» به‌دنبال ترویج لذت و کاهش دردند و «فایده‌گرایان ترجیحی» در پی ارضای هرچه بیشترِ ترجیحات فردی، مانند سالم‌بودن یا داشتن زندگی معنادار، هستند.
۲ـ اصل دوم، بی‌طرفی است: لذت، درد یا ترجیحاتِ هر فرد به‌اندازۀ دیگران مهم است. این نکته اغلب با عبارت «هر کس را یک نفر حساب می‌کنیم، و هیچ‌کس بیشتر از بقیه نیست» بیان می‌شود.
۳ـ اصل سوم این است که فایده‌گرایی، انتخاب‌های بالقوه را بر اساس نتایج آن‌ها رتبه‌بندی می‌کند، و معمولاً اولویت با انتخاب‌هایی است که به بیشترین ارزش منجر شوند؛ بیشترین ارزش، یعنی بیشترین لذت، کمترین میزان درد یا بیشترین ترجیحاتِ برآورده‌شده.
این نکته بدان معناست که فایده‌گرایان، احتمالاً طرفدار سیاست‌هایی مانند توزیع جهانی واکسن هستند، نه احتکار واکسن برای عده‌ای خاص، چون به این ترتیب، افراد بیشتری نجات خواهند یافت.
جنبش نوع‌دوستی مؤثر، مردم را راهنمایی می‌کند که با منابعِ در اختیارشان بهترین کارها را انجام دهند.
آیا نوع‌دوستی مؤثر، نسخۀ ارتقایافتۀ فایده‌گرایی است؟
فایده‌گرایی، چند ویژگی مشترک با نوع‌دوستی مؤثر دارد. اول اینکه، در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی، هر دو جنبش بیان می‌کنند که لذت یا درد هیچ فردی مهم‌تر از دیگری نیست.
در دومین نقطۀ اشتراک، هم فایده‌گرایی و هم نوع‌دوستی مؤثر درمورد چگونگی دستیابی به اهداف‌شان توضیحی نمی‌دهند؛ آنچه مهم است، دستیابی به بیشترین ارزش است، نه لزوماً چگونگی رسیدن به آن.
ویژگی مشترک سوم این است که فایده‌گراها و نوع‌دوستان مؤثر، اغلب «گسترۀ اخلاقی» بسیار وسیعی دارند. به‌عبارت دیگر، انواع موجودات زنده‌ای که، از دید آن‌ها، افراد اخلاق‌مدار باید نگران‌شان باشند، زیادند. نوع‌دوستان مؤثر، غالباً گیاهخوارند. بسیاری از آن‌ها نیز مدافع حقوق حیوانات‌اند.
دید بلندمدت در نوع‌دوستی مؤثر
اما چه می‌شود اگر انسان‌ها نه‌تنها نسبت‌به موجودات ذی‌شعورِ زندۀ امروزی ــ یعنی انسان‌ها، حیوانات، حتی آدم‌فضایی‌ها ــ بلکه نسبت‌به موجوداتی که صد، هزار یا حتی یک میلیارد سال دیگر متولد خواهند شد تعهدات اخلاقی داشته باشند؟
بلندمدت‌گرایان، ازجمله بسیاری از طرفداران نوع‌دوستی مؤثر، معتقدند که این تعهدات، درست به‌اندازۀ تعهدات ما در قبال انسان‌های هم‌عصرمان اهمیت دارند. بنابراین، نگاه به مسائلی که خطری وجودی برای بشریت ایجاد می‌کنند، مانند برخورد سیارکی غول‌پیکر به زمین، بسیار مهم‌اند، چون تهدید آن‌ها متوجه همۀ کسانی است که شاید روزی روی زمین زندگی کنند. هدف بلندمدت‌گرایان از حل چنین مشکلاتی، این است که مطمئن باشیم در آینده، انسان‌ها می‌توانند وجود داشته باشند و به‌خوبی زندگی کنند، حتی در یک میلیارد سال آینده!
اما چرا نوع‌دوستان مؤثر به این مسائل اهمیت می‌دهند؟ آن‌ها نیز، مانند فایده‌گرایان، می‌خواهند شادی را در جهان به حداکثر برسانند. اگر بشریت منقرض شود، تمام آن زندگی‌های بالقوه خوب نمی‌توانند محقق شوند. البته که رنج نخواهند کشید، اما زندگی خوب هم منتفی است.
ارزیابی ماسک و نوع‌دوستی مؤثرش
ادعای ماسک این است که نوع‌دوستی مؤثرِ مک اسکیل «با فلسفۀ من مطابقت زیادی دارد». اما این تطابق واقعاً چقدر است؟ نمره‌دادن به آدم‌ها بر اساس تعهدات اخلاقی‌شان کار سختی است، اما به نظر می‌رسد که ماسک، پیشینۀ قابل‌اطمینانی در این زمینه ندارد.
به‌عنوان اولین نکته، باید یادآور شوم که انگیزۀ اصلی جنبش نوع‌دوستی مؤثر، کمک به فقرای جهان تا حد امکان بود.
در سال ۲۰۲۱، مدیر برنامۀ جهانی غذای سازمان ملل متحد در مصاحبه‌ای به ثروت ماسک اشاره کرد. او از ماسک و همکار میلیاردرش، جف بزوس، خواست ۶ میلیارد دلار به این برنامه کمک کنند. شاید بد نباشد بدانید که دارایی خالص ماسک را در حال حاضر، ۱۸۰ میلیارد دلار تخمین می‌زنند.
ایلان ماسک، مدیرعامل شرکت‌های تسلا، اسپیس‌اکس و ایکس (یا همان توییتر سابق)، در توییتی نوشت که اگر سازمان ملل بتواند با مدرکی نشان دهد که این مبلغ، طومار گرسنگی جهانی را در هم می‌پیچد، او این پول را اهدا خواهد کرد. رئیس برنامۀ جهانی غذا، برنامۀ سازمان برای کاهش فقر را ارائه کرد و توضیح داد که ۶ میلیارد دلار مشکل گرسنگی را ریشه‌کن نمی‌کند، اما به‌طور تخمینی، ۴۲ میلیون نفر را از گرسنگی نجات خواهد داد.
بنا به گزارش عمومی، ماسک به برنامۀ جهانی غذا کمک نکرد، اما پس از مدتی حدود همان مبلغ را به بنیاد خود اهدا کرد. برخی منتقدان این کار را حقه‌ای برای فرار از پرداخت مالیات دانستند، چون یکی از اصول اساسی جنبش نوع‌دوستی مؤثر، کمک به نهادهایی است که سودآوربودن اقدامات آن‌ها به دقت مورد مطالعه قرار گرفته است.
پول‌درآوردن، به‌خودی‌خود، در دیدگاه نوع‌دوستی مؤثر اشکالی ندارد. استدلال مشهور نوع‌دوستان مؤثر این است که، به‌جای کارکردن برای سازمان‌های غیرانتفاعی درمورد مسائل مهم اجتماعی، شاید تأثیرگذارتر باشد که بانک‌دار سرمایه‌گذار باشیم و از این ثروت برای پیشبرد مسائل اجتماعی مهم‌تر استفاده کنیم. آن‌ها از این ایده با عنوان «به‌دست‌آوردن برای بخشیدن» یاد می‌کنند. باوجوداین، عدم شفافیت ماسک در این کمک مالی و تصمیم بعدی او برای خرید توییتر به مبلغی هفت برابر جنجال به پا کرده است.
فایده‌گراها و نوع‌دوستان مؤثر، اغلب «گسترۀ اخلاقی» بسیار وسیعی دارند. به‌عبارت دیگر، انواع موجودات زنده‌ای که، از دید آن‌ها، افراد اخلاق‌مدار باید نگران‌شان باشند، زیادند. نوع‌دوستان مؤثر، غالباً گیاهخوارند. بسیاری از آن‌ها نیز مدافع حقوق حیوانات‌اند.
راه‌حل‌های آینده‌نگر
ماسک ادعا کرده است که برخی نوآوری‌هایی که او برای آن‌ها سرمایه‌گذاری کرده الزامات اخلاقی هستند، مانند فناوری رانندگی خودکار که می‌تواند از تصادفات جاده‌ای جلوگیری کند و جان انسان‌ها را نجات دهد. درواقع، او می‌گوید خون کسانی که در اثر تصادفات جاده‌ای و به دلیل استفاده‌نکردن از خودروهای خودران می‌میرند به گردن تبلیغات رسانه‌ایِ منفی از این خودروهاست.
بنا بر این دیدگاه، به نظر می‌رسد تسلا وسیله‌ای نوآورانه برای رسیدن به هدفی سودمند باشد، اما می‌توان ده‌ها کار دیگر برای کاهش تصادفات جاده‌ای و نجات جان انسان‌ها انجام داد که نیازی هم به ماشین‌های روباتی گران‌قیمت ــ که از قضا ماسک را ثروتمندتر می‌کنند ــ ندارند، کارهایی مثل بهبود حمل‌ونقل عمومی، ارتقای قوانین ایمنی خودروها و شهرهای مناسب‌تر برای پیاده‌روی.
روشن‌ترین دلیل برای اینکه ماسک را بلندمدت‌گرا بدانیم، شرکت موشک‌سازی و فضاپیمای او، اسپیس‌اکس، است که ماسک آن را به حفاظت از نژاد بشر در برابر خطر انقراض گره زده است.
بااین‌حال، برخی بلندمدت‌گرایان نگران عواقب مسابقۀ گروهی تسخیر فضا نیز هستند. مثلاً دانیل دودنی، دانشمند علوم‌سیاسی، می‌گوید مسابقۀ خشنِ استعمار فضا می تواند عواقب سیاسی ترسناکی داشته باشد، ازجمله نوعی استبداد میان‌سیاره‌ای در وضعیتی که ارتش‌ها و شرکت‌ها کیهان را میان خود تقسیم می‌کنند. برخی از طرفداران نوع‌دوستی مؤثر، نگران چنین مسائلی هستند، چون انسان ها برای سفر به ستاره‌ها باروبندیل بسته‌اند.
آیا این روزها کسی غیر از ماسک هم هوادار آرمان‌های نوع‌دوستی مؤثر است؟
پاسخ به این سؤال، مستلزم تفکر دربارۀ سه سؤال اصلی است: آیا هدف این افراد از ابتکارات‌شان انجام بهترین کارها برای همه است؟ آیا آن‌ها مؤثرترین ابزار را برای کمک به دیگران به کار می گیرند یا صرفاً به‌دنبال هیجان‌انگیزترین روش‌ها هستند؟ و سومین پرسش مهم این است که چه نوع آینده‌ای را در سر دارند؟ هرکسی که می‌خواهد بهترین کار را برای دیگران انجام دهد، باید، به‌جای اینکه فقط ما را به آینده‌ای عجیب برساند، در پی ایجاد آینده‌ای درست باشد. (برای مطالعۀ بیشتر در این‌باره، این مقاله را هم ببینید: فایده‌گراییِ عاقلانه در زمانه اتلافِ جاهلانه.
