نبردی که جوانمردانه نیست | ابعاد اخلاقیِ جنگ غزه
مقدمه
هر جنگی که بین انسان‌ها رخ داده است، از نبردهای اولیه بر سر غذا و شکار گرفته تا نبردهای بزرگ و جهانی، دو طرف داشته است که هردو، کار خود را «درست» می‌دانسته‌اند. کمتر پیش می‌آید کسی با باور به این‌که «دارد اشتباه می‌کند»، دست به کشتار زند یا نقشی فعال در پیشبُرد یک جنگ داشته باشد. شاید همگان توجیهی برای اقدامات خود بیابند و بعد، دست به ماشه و شمشیر ببرند. این‌که هر کدام از طرفین بر چه اساسی خود را جبهۀ حق می‌داند و آیا قضاوتش درست است یا نه به‌کنار، در اینجا یک سؤال مهم اخلاقی نیز وجود دارد: آیا می‌توان طوری جنگید که تا حد امکان، بی‌اخلاقی‌ها کمتر باشد؟ به‌عبارت دیگر، چطور می‌توان جنگی اخلاقی‌تر داشت؟
اگرچه با معیارهای معمولی و حتی نه‌چندان سخت‌گیرانه، همچنان باید پذیرفت که جنگ، زخم‌زدن، کشتار و تحمیل رنج به دیگران، ذاتاً غیراخلاقی است و جنگ عرصه‌ای است وسیع که تمام این بی‌اخلاقی‌ها را به‌وجود می‌آورد. اما نکته این است که اگر روزی به‌عمد یا به‌ناچار درگیر جنگ شدیم، آیا بازهم می‌توانیم طوری رفتار کنیم که گسترۀ این بی‌اخلاقی‌ها تا حد امکان، کمتر باشد و دامنه‌اش کوچک‌تر؟ اجمالاً پاسخ این است که بله. چطور؟ در ادامه، سعی می‌کنم این سؤال را پاسخ دهم.
جنگ مشروع
در فلسفۀ سیاسی، مفهومی داریم به نام جنگ عادلانه (just war) که قدمتش به قرون وسطی و بلکه پیش از آن باز می‌گردد. اگرچه، هر قبیله و جمعیتی از انسان‌ها در طول تاریخ، قواعدی برای یک جنگ موجّه داشته‌اند، اما معمولاً نظریه‌پردازانِ اصلیِ این مفهوم را فیلسوفان مسیحیِ قرون وسطی، مثل آگوستین (م. ۴۳۰ میلادی) و آکوئیناس (م. ۱۲۷۴ میلادی)، می‌دانند. در متون اسلامی هم برخی جنگ‌ها جنگ مشروع دانسته شده است، مانند جنگ برای دفاع از خود (برای اطلاع بیشتر، اینجا را بخوانید). این مفهوم بیشتر به این سؤال پاسخ می‌دهد که آیا مجاز هستم جنگی را آغاز کنم یا نه. اما به‌هرحال، یک جنگ چه بر اساس یکی از این قواعد باشد و مشروع تلقی شود یا خلاف آن باشد و نامشروع شمرده شود، شامل هزاران و شاید بی‌نهایت فعل است که توسط افراد مختلفِ درگیر در جبهۀ نبرد انجام می‌شود و هر کدام از این افعال، می‌توانند کاملاً اخلاقی باشند یا کاملاً غیراخلاقی یا نسبتاً اخلاقی‌تر یا نسبتاً غیراخلاقی.
تصور کنید کسی برای دفاع از خود در مقابل یک مهاجم، چاره‌ای جز این نداشته باشد که برای حفظ جان خود، دست به اسلحه ببرد. او در آغازکردن این درگیری (یا بگویید جنگ) موجّه است، اما فرض کنید می‌تواند برای دفاع از جان خویش به شلیک هوایی بسنده کند و مهاجم تنها با شنیدن صدای شلیک فرار خواهد کرد؛ در این شرایط، آیا مدافع، از نظر اخلاقی مجاز است تیری به‌سوی مهاجم شلیک کند؟ ظاهراً با توجه به شرایطی که وجود دارد، نه. یا در مثالی دیگر، تصور کنید برای زمین‌گیرکردن نیروهای دشمن، می‌توانید آب نوشیدنی آن‌ها را مسموم کنید، آیا این کار درست است یا نه؟ چنین پرسش‌هایی به‌صورت پراکنده در آداب و رسوم فرهنگ‌های مختلف و نیز آموزه‌های آئین‌ها و ادیان مطرح بوده‌اند، اما امروزه می‌توان همه را در یک مجموعه با عنوان «اخلاق جنگ» جمع کرد.
اخلاق جنگ
در مباحث اخلاق جنگ سعی می‌شود اصول کلی دربارۀ نبرد اخلاقی بیان شود. در این زمینه، هم کتاب‌هایی تدوین شده است و هم مقالات پژوهشی منتشر شده است، اما در کنار این‌ها، اسناد بین‌المللی مهمی هم داریم که تلاش دارند در یک ساختار قانونیِ مبتنی بر بازوهای اجرایی حقوق بین‌الملل، این قوانین بشردوستانه را اجرا کنند. این اسناد شامل مصوبات کنوانسیون‌های ژنو و قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه می‌شوند که به‌تفصیل، دربارۀ اقدامات لازم‌الاجرا در صحنۀ نبرد و نحوۀ اجرای اصول اخلاقی، صحبت کرده‌اند. به‌طور خلاصه، چند اصل مهم و پذیرفته‌شده در اخلاق جنگ وجود دارد ازجمله:
۱ـ تلاش برای محافظت از غیرنظامیان و کسانی که نقشی در جنگ ندارند؛
۲ـ ممنوعیت کشتار غیرنظامیان و بی‌طرفان؛
۳ـ ممنوعیت حمله به مراکز درمانی، مکان‌هایی که مشخصاً برای اقدامات بشردوستانه تأسیس شده‌اند و مراکز فرهنگی؛
۴ـ ممنوعیت کشتار کسانی که توانایی مشارکت در جنگ ندارند، مانند مجروحان، اسیران و زندانیان؛
۵ـ لزومِ به‌کارگیری سلاح‌هایی که میزان تلفات را تا حد امکان کاهش می‌دهند و تنها به اهداف نظامی مشخص آسیب می‌رسانند؛
۶ـ ممنوعیت تجاوز یا هرگونه سوءاستفادۀ جنسی؛
۷ـ تلاش برای کاستن از آسیب به محیط‌زیست و به‌حداقل‌رساندن آن؛
۸ـ ممنوعیت شکنجه؛
۹ـ تهیه آب و غذای مناسب برای اسیران و فراهم کردن امکان ارتباط آن‌ها با خانواده و عزیزان‌شان؛
۱۰ـ ممنوعیت آسیب‌رساندن به امکاناتی که برای زندگی عادی غیرنظامیان ضروری است؛
۱۱ـ ممنوعیت تبعید و انتقال دائمی غیرنظامیان به جای دیگر؛
۱۲ـ در زمان اشغال یک منطقه، دولت متخاصم مسئول تأمین آب و غذا و شرایط زندگی طبیعی برای شهروندان غیرنظامی ساکن در منطقه است.
بررسی‌ها نشان می‌دهند اسرائیل با سوءاستفاده از توان نظامی خود، ظرفیت مالی یهودیان، لابی‌های سیاسی جهانی و نیز باورهای مذهبی برخی یهودیان تندرو، از انجام هیچ کار غیراخلاقی‌ای علیه شهروندان ساکن غزه ابا نداشته است.
نمونه‌هایی از بی‌اخلاقی در جنگ غزه
با توجه به آنچه بیان شد، می‌توان به‌وضوح دریافت، اقدامات فراوانی در نبرد با غیرنظامیان ساکن غزه رخ داده است که مصداق آشکار بی‌اخلاقی و نقض حقوق بشر است. تعدادی از این اقدامات که توسط ارتش اسرائیل و نیروهای امنیتی رژیم صهیونیستی و نیز دولت آن انجام شده است از این قرارند:
۱ـ بمباران کور مناطق مسکونی
اگرچه اسرائیل مدعی است که پیش از هر عملیات، به شهروندان غیرنظامیِ ساکن در یک منطقه اطلاع می‌دهد تا آنجا را تخلیه کنند، اما در عمل، این اتفاق همیشه نمی‌افتد و بسیاری از شهروندان غیرنظامی، با بی‌احتیاطی نیروهای مهاجم یا به‌خاطر رعایت‌نکردن قواعد تخلیۀ غیرنظامیان، جان خود را از دست می‌دهند. طبق گزارش الجزیره، در جنگ اخیر بیش از ۷۰ درصد ساختمان‌ها و خانه‌های غزه ویران شده‌اند (منبع). همچنین، گزارش‌ها نشان می‌دهد نیروهای رژیم صهیونیستی از بمب‌های سنگینِ ۹۰۰ کیلوگرمی با قدرت تخریب بالا استفاده می‌کنند که احتمال آسیب‌رساندن به غیرنظامیان را بسیار بیشتر می‌کند (منبع). طبق گزارش سی.ان.ان، استفاده از چنین بمب‌هایی از زمان جنگ ویتنام تا کنون بی‌سابقه بوده است (منبع). گذشته از این، شرایط زندگی در غزه به‌نحوی است که امکان جابه‌جایی غیرنظامیان فراهم نیست، چراکه این منطقۀ کوچک و متراکم در محاصرۀ نیروهای اسرائیلی است. همچنین، اکنون تقریباً تمام غزه به ویرانه تبدیل شده است و تنها ۳۰٪ از مناطق مسکونی باقی مانده‌اند. پس حتی با فرض این‌که پیش از هر عملیات از غیرنظامیان بخواهیم منطقه را تخلیه کنند، این کار عملاً ممکن نخواهد بود.
۲ـ کشتن خبرنگاران و فعالان رسانه‌ای
طبق گزارش خبرگزاری‌ها، از آغاز حملۀ اسرائیل به غزه، پس از واقعۀ ۷ اکتبر ۲۰۲۳، دست‌کم ۹۷ خبرنگار کشته شده‌اند (منبع). پیش از این هم نیروهای اسرائیلی یک ساختمان رسانه‌ای که دفتر آسوشیتدپرس و الجزیره در آن قرار داشت با موشک هدف قرار دادند که در نتیجۀ آن، ۱۳ نفر از جمله اعضای یک خانواده و ۸ کودک جان باختند (منبع).
۳ـ تخریب آثار تاریخی و فرهنگی
در اقدامی دیگر، حملات خارج از چارچوب‌های اخلاقیِ نیروهای صهیونیست باعث شده است بسیاری از مناطق تاریخی که ارزش تاریخی، فرهنگی و دینی داشتند، از میان بروند. در میان این آثار، هم مساجد وجود دارد و هم کلیسایی که بیش از ۱۰۰۰ سال عمر دارد (منبع). نابودی میراث فرهنگیِ موجود در غزه، صدای هاآرتس را هم درآورد تا جایی که گزارشی در این‌باره این تیتر منتشر کرد و چنین تیتر زد: «اسرائیل دارد هر چیز زیبایی را نابود می‌کند» (منبع). لازم به ذکر است فصل دوازدهم قواعد حقوق بین‌المللی بشردوستانه به موضوع مکان‌های فرهنگی و ممنوعیت تخریب آن‌ها می‌پردازد (منبع).
۳ـ نابودی زیرساخت‌های ضروری زندگی ازجمله دسترسی به آب و غذا
طبق اصولی که در کنوانسیون ژنو (۱۹۴۹) آمده است، در جنگ و حتی پس از تسخیر یک منطقه توسط نیروهای متخاصم، باید اقداماتی انجام شود که مردم عادی و شهروندان غیرنظامی بتوانند به زندگی روزمرۀ خود بپردازند و به آب و غذای سالم دسترسی داشته باشند (منبع). اما دولت اسرائیل، با تخریب گستردۀ منطقۀ متراکم غزه حتی دسترسی مردم به آب آشامیدنی سالم را هم دشوار کرده است (منبع) تا جایی که به‌گزارش گاردین، ۹۵٪ مردم غزه به خاطر عدم‌دسترسی به آب آشامیدنی سالم، در خطر بیماری قرار دارند (منبع). همچنین به‌دلیل محدودیت وجود سوخت در غزه و ممنوعیت ورود آن از گذرگاه رفح، بسیاری از خانه‌ها در خاموشی قرار گرفته‌اند و دسترسی به برق بسیار دشوار شده است (منبع). این وضعیت، نقض صریح حقوق غیرنظامیان است.
۴ـ گروگان‌گیری
در مفاد کنوانیسون ژنو به‌صراحت تأکید شده است که گروگان‌گیری در جنگی که دو طرفِ درگیر، جزء کشورهای بین‌المللی نیستند، ممنوع است (منبع). با این حساب، گروگان‌گیری با اسارت فرق می‌کند. نیروهای طرف درگیر در غزه، یعنی هم ارتش اسرائیل و هم حماس، هر دو دست به گروگان‌گیری زدند. در یک فقره، نیروهای حماس تعدادی از غیرنظامیان زن را به‌گروگان گرفتند. نیروهای اسرائیل نیز اقدام به ربایش تعدادی از ساکنان غزه کردند که با حماس ارتباط داشتند. البته تعدادی از این گروگان‌ها و نیز اسرای جنگی، در یک برنامۀ آتش‌بس موقت و تبادل اُسرا، با یکدیگر تبادل شدند اما نفْس گروگان‌گیری، با اصول اخلاقی و نیز قوانین جنگ بشردوستانه در تضاد است.
۵ـ حمله به مراکز بهداشتی، بیمارستان‌ها و کادر درمان
در بند ۳۵ «حقوق بین‌المللِ بشردوستانه» که به حقوق جنگ هم معروف است، به‌صراحت حمله به هر مکانی که برای مداوای بیماران و مجروحان یا برای پناه‌گرفتن آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، ممنوع شده است (منبع). بااین‌حال، در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۳، رژيم صهیونیستی بزرگ‌ترین بیمارستان نوار غزه را با موشک تخریب کرد و باعث کشته‌شدن مجروحان و بیماران و نیز کودکان و زنانی شد که در آن محوطه پناه گرفته بودند (منبع). بعد از این اقدام غیرانسانی و غیراخلاقی، بازوهای رسانه‌ای اسرائیل تلاش کردند اصابت موشک به بیمارستان را نتیجۀ اشتباه حماس در شلیک موشک جلوه دهند، اما بررسی‌های رسانه‌ها و متخصصان نشان داد این ادعا دروغ بوده است (منبع). طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی در حملۀ اسرائیل به غزه، از ابتدا تا ۵ ژانویه ۲۰۲۴، ششصد بار به مراکز درمانی حمله شده است (منبع). این حجم از تهاجم به یک منطقۀ بی‌طرف و غیرنظامی، شنیع‌ترین اقدام غیراخلاقی است که انسان امروز می‌توانست به چشم ببیند.
۶ـ استفاده از سلاح‌های ممنوعه
سازمان عفو بین‌الملل در گزارشی، تأیید کرد که بررسی‌های متخصصان این سازمان نشان می‌دهد اسرائیل در حمله به برخی مناطق مسکونی غزه از بمب‌های فسفری استفاده کرده است (منبع). پیش‌تر نیز گزارش‌های سازمان عفو بین‌الملل نشان داده بود در حملۀ اسرائیل به جنوب لبنان، از سلاح‌های ممنوعه و بمب‌های فسفری استفاده شده است (منبع). اصول ۷۰ تا ۸۶ قانون مخاصمات مسلحانه (یا همان حقوق بین‌الملل بشردوستانه) دربارۀ سلاح‌های مجاز و غیرمجاز در نبردهاست. استفاده از سلاح‌های شیمیایی و فسفری در جنگ‌ها ممنوع است و به‌دلیل اثرات مخربِ طولانی‌مدتِ آن بر انسان‌ها و طبیعت، به‌کارگیری آن‌ها نقض صریح اخلاق انسانی و اخلاق محیط‌زیست است (منبع).
نتیجه‌گیری
دربارۀ شروع درگیری بین فلسطینیان ساکن نوار غزه و اسرائیل که پس از حملۀ ۷ اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شد، می‌توان نظرات مختلفی داشت. می‌توان حملات نیروهای حماس را نادرست و غیراخلاقی دانست یا درست و از سر اجبار. دربارۀ این‌که حضور یهودیان در این منطقه مصداق اشغالگری است یا نه هم می‌توان نظرات مختلفی داشت، اما دربارۀ این موضوعات هر موضعی که داشته باشیم، یعنی صرف‌نظر از این‌که اسرائیلیان را ساکنان اصلی این منطقه بدانیم یا فلسطینیان را و حماس را گروهی تروریست بدانیم یا نه، باید از طرفین درگیری انتظار داشته باشیم قواعد اخلاقی را در جنگ رعایت کنند. آنچنان که در این یادداشت بیان کردم، بررسی‌ها نشان می‌دهند اسرائیل با سوءاستفاده از توان نظامی خود، ظرفیت مالی یهودیان، لابی‌های سیاسی جهانی و نیز باورهای مذهبی برخی یهودیان تندرو، از انجام هیچ کار غیراخلاقی‌ای علیه شهروندان ساکن غزه ابا نداشته است. اگر به امید روزی هستیم که انسان‌ها بتوانند در کنار یکدیگر زندگی صلح‌آمیزی داشته باشند، مجبوریم به اخلاق تن دهیم؛ باید به رواداری بازگردیم؛ باید انسان و کرامت انسانی را ارج نهیم. بی‌اخلاقی ــ چه از جانب اهالی غزه و چه از طرف اسرائیلیان ــ این آیندۀ صلح‌آمیز بشری را از دسترس ما دورتر می‌کند. باید متوقفش کنیم.
