گزارشی از جلسۀ پنجم مدرسۀ پاییزۀ ۱۴۰۳: اخلاق و پزشکی
دکتر محسن رضایی آدریانی، پزشک و دارای مدرک دکترای اخلاق پزشکی و عضو هیئت علمی گروه فلسفۀ اخلاق سلامت دانشگاه علوم پزشکی قم است. به گفتۀ ایشان در دانشگاه علوم پزشکی قم، دانشکدۀ سلامت و دین دایر است که در کشور منحصربه‌فرد است. ایشان در آغاز جلسه، موضوعات اخلاقی در حرفۀ پزشکی را مطرح کردند.
تعهد حرفه‌ای پزشکی
اصول شش‌گانۀ تعهد حرفه‌ای در سلامت به مسائلی می‌پردازد که لازم است پزشکان و پرستاران به آن اهتمام داشته باشند. اصولی همچون؛
۱. نوع‌دوستی
۲. وظیفه‌شناسی
۳. شرافتمندی و صداقت
۴. احترام به دیگران
۵. عدالت
۶. تعالی شغلی
اصل اول تأکید دارد که هر پزشک باید به هم‌نوع خود اهمیت بدهد و جان و سلامت او را محترم و مهم بداند. بدترین حالت روحی بیمار زمانی است که از طرف پزشک مورد بی‌توجهی و بی‌تفاوتی در قبال بیماری‌اش قرار بگیرد.
اصل دوم مخاطبان خود را ملزم می‌کند بدانند در حیطۀ حرفۀ خود چه وظایفی برعهده دارند. در اصل سوم شرافت شغلی و صداقت در عمل باید پیشۀ کار پزشکی قرار بگیرد. اصل بعدی اشاره می‌کند پزشکان در برخورد با مُراجع و بیمار باید او را دارای حرمت و جایگاه انسانی بدانند و از بی‌احترامی در کلام و رفتار خودداری کنند.
پزشک باید طبق اصل پنجم بین تمام بیمارانی که شرایط برابری دارند مساوات را برقرار کند و نباید در رسیدگی وضعیت آن‌ها تفاوتی قائل شود. از نظر اخلاقی، رعایت برابری برای رسیدگی به بیماران لازم است.
درنهایت، اصل تعالی شغلی دلالت دارد بر اینکه پزشکان در حرفۀ خود باید در پی ارتقای دانش و دانایی خود باشند، چراکه دانش پزشکی هرروز درحال پیشرفت و تکامل علمی است. اخلاق حرفه‌ای ایجاب می‌کند پزشکان در عرصه‌هایی که دانش و اطلاعات کافی ندارند ورود نکنند، چراکه ممکن است منجر به آسیب‌های غیرقابل‌جبرانی به بیمار شود.
اخلاق هنجاری پزشکی
دکتر رضایی در ادامۀ جلسۀ اخلاق پزشکی، پیرامون اخلاق هنجاری پزشکی نکاتی را مطرح کردند. جیمز فرانکلین چیلدرس و تام لامار بوشامپ دو اندیشمند غربی پیرامون اخلاق هنجاری کتابی می نویسند به نام مبانی اخلاقیات زیست پزشکی که چهار اصل اخلاق پزشکی را در این کتاب معرفی می‌کنند. این دو دانشمند ادعا می‌کنند این اصول اخلاقی برگرفته از اخلاق عمومی و در همه‌جا قابل‌قبول است. سه شاخص آخر نیز مطابق نظرات دیوید راس ارائه شده است. خودمختاری نیز طبق دیدگاه لیبرالیسم و برگرفته از اندیشه‌های کانت است.
در اخلاق پزشکی دو رویکرد وجود دارد: «رویکرد مبتنی بر اصول» و «رویکرد مبتنی بر موارد». رویکرد فعلی که در حال بیان آن هستیم، رویکرد مبتنی بر اصول است.
اصول اخلاق هنجاری پزشکی دارای چهار اصل است؛
۱. احترام به خودمختاری(یا احترام به اختیار بیمار)
۲. سودرسانی
۳. آسیب نرساندن به دیگران
۴. عدالت
اصل اول اشاره دارد به اینکه بیمار حق دارد از جزییات بیماری و راه‌های درمان آن مطلع شود. اگر بخواهیم این اصل اجرا شود باید بدون هیچ دخالتی به بیمار اجازه دهیم تا دربارۀ بیماری و درمان خود تصمیم بگیرد. جلوۀ تام و تمام این اصل «رضایت آگاهانه» است. طبق این اصل هر کاری که برای بیمار انجام می‌شود باید با رضایت آگاهانۀ او باشد. بیمار باید بداند چه اتفاقی برای او افتاده و پزشک تصمیم دارد چگونه او را درمان کند.
سه رویکرد در درمان وجود دارد: رویکرد پدرسالارانه که در ایران و در گذشته در غرب نیز رواج داشت، معتقد است پزشک به‌عنوان یک فرد متخصص و مطلع تشخیص خود را ملاک عمل قرار می‌دهد و برای بیماری که هیچ اطلاعی ندارد تصمیم می‌گیرد.
رویکرد دوم رویکرد خودمختاری بیمار است، پزشک کاملاً تحت تصمیمات بیمار قرار می‌گیرد و هرچه او بخواهد را اجرا می‌کند. انتقاداتی هم به این رویکرد وجود دارد؛ ازجمله اینکه بار یک مسئولیت سخت را بر دوش بیمار می‌گذارید و او باید به‌تنهایی تصمیم بگیرد.
به همین سبب، رویکرد سومی اتخاذ شد به نام رویکرد «تصمیم مشترک». در این رویکرد پزشک تمام اطلاعات خود را دربارۀ بیماری ارائه می‌کند و بیمار نیز شرایط زندگی و شخصی خود را مطرح می‌کند و طبق این اطلاعات برای درمان بیمار تصمیم گرفته می‌شود.
اصل تعالی شغلی دلالت دارد بر اینکه پزشکان در حرفۀ خود باید در پی ارتقای دانش و دانایی خود باشند، چراکه دانش پزشکی هرروز درحال پیشرفت و تکامل علمی است. اخلاق حرفه‌ای ایجاب می‌کند پزشکان در عرصه‌هایی که دانش و اطلاعات کافی ندارند ورود نکنند، چراکه ممکن است منجر به آسیب‌های غیرقابل‌جبرانی به بیمار شود.
به سبب این آزادی و اختیاری که برای بیمار ایجاد می‌شود، مسئولیت نتیجۀ تصمیماتی که می‌گیرد نیز متوجه خود اوست، چراکه آگاهانه و از روی اطلاع و اختیار تصمیم خود را اتخاذ کرده است.
اموری مثل رازداری؛ پزشک باید اسرار مریض خود را حفظ کند و بدون اجازۀ او آن‌ها را فاش نکند و وفای به عهد؛ پزشک به وعهده‌هایی که بیمار می‌دهد باید پایبند باشد، از لوازم اخلاقی حرفۀ پزشکی است.
اصل بعدی ضرر نرساندن است. طبق گفته اساتید و بزرگان علم پزشکی، دارو یک سم است اما اگر ضرر بیماری بیشتر از دارو باشد به ناچار دارو را برای بیمار تجویز می‌کنیم. این به این معناست که تنها باید درصورت ضرورت دارو تجویز شود چراکه اصل آسیب نرساندن اجازه نمی‌دهد تا با کوچک‌ترین علل به بیمار آسیب زده شود.
به‌طور مثال واکسن نیز برای بدن انسان ضرر دارد ولی به دلیل اینکه باعث پیشگیری از همه‌گیری‌های خطرناک می‌شود برای همۀ افراد جامعه تجویز می‌شود.
طبق اصل سودرسانی باید بیشترین سود را برای بیمار در نظر گرفت. درمان بیمار باید به نحوی انتخاب شود که بیشترین نفع را برای او داشته باشد. به طور مثال اگر درمان طولانی مدت برای بیمار دارای آسیب‌های کمتری است، نباید با تجویز داروهایی که عوارض دارند تنها به فکر معالجۀ سریع بیمار بود.
در باب اصل عدالت نیز پزشکان باید اولویت را برای بیمارانی در نظر بگیرند که شرایط وخیم‌تری نسبت به دیگر بیماران دارند. عدالت سطوح مختلفی دارد؛ سطح ملی، منطقه‌ای، بیمارستانی و فردی. به‌طور مثال در سطح ملی تشخیص وزیر بهداشت برای در اولویت قرار دادن بیماری‌هایی که تهدید بیشتری برای جامعه دارند مدنظر است. در سطح فردی نیز اولویت اول نیاز پزشکی است یعنی هر بیماری که بدحال‌تر است در اولویت قرار می‌گیرد.
