گزارشی از کتاب «برداشت مسلمانان از عدالت»
برای یک مسلمان عدالت چه مفهومی دارد؟
مسئله‌ی عدالت از جمله مسائلی در جوامع انسانی است که قدمتی دیرینه دارد. می‌توان گفت بشر همواره بر سر این که چه حقوقی دارد و بر اساس چه معیاری حقش زیرپا گذاشته شده در جنگ و جدال بوده. در این میان صدای آن دسته از افراد که عدالت درباره آن‌ها زیر پا گذاشته شده است، بلند‌تر از سایرین بوده و همدردی دیگر افراد را نیز برانگیخته است. مجید خدوری در این کتاب تلاش کرده است که ضمن به تصویر کشیدن تجربه عدالت در نزد مسلمان‌ها نشان دهد که برداشت ملل دیگر از عدالت و تعامل مسلمان‌ها با این اقوام تا چه میزان در تغییر فهم آن‌ها از این مفهوم دخیل بوده و چگونه اسلام با این تعاملات به اوج قدرت خود رسید.
با وجود درگیری‌های زیاد بشر برای ایستادن بر سر حقوقش در جامعه، اما هنوز این سوال کلیدی وجود دارد که عدالت چیست؟ و باید اعتراف کرد که به اندازه تمام اندیشمندان و مکاتب فکری مختلف در طول تاریخ برای این سوال پاسخی هست و این مسئله نشان می‌دهد انسان‌ها کمتر بر سر پاسخگویی به این سوال اتفاق نظر دارند. به گفته خدوری حتی مقامات رده بالا که گما
ن می‌رود کار آن‌ها ترویج عدالت است، به نظر نسبت به انجام وظیفه‌ای که بر عهده‌شان گذاشته شده مردد هستند. با این وجود تمام انسان‌های صاحب دغدغه‌ی عدالت در مورد نیاز به آن اتفاق نظر دارند.
تجربه مسلمان‌ها درباره عدالت، مثل تجارب سایر ملل، نشان می‌دهد که هیچ ملتی به تنهایی نمی‌تواند ادعا کند، برترین ترازوی عدالت را در اختیار دارد. وجود معیار‌های متنوع عدالت، تجارب پرباری را برای نوع بشر به ارمغان آورده است و ابزار‌های حل مشکلات انسان را در سطح ملی و بین‌المللی در اختیار او قرار می‌دهد. هر چند ممکن است اختلاف و تعارضاتی را نیز به وجود آورده باشد.امروزه هیچ ملتی نمی‌تواند به تجارب ملل دیگر در مورد چگونگی تحقق معیار‌های عدالت و نیز چگونگی حل مشکلاتی که هنگام به کارگیری عدالت در وضعیت‌های همانند، بروز می‌کند بی توجه باشد و این که اسلام با تجارب دیگر ملت‌ها به اوج قدرت رسید نشان می‌دهد که هیچ ملتی نمی‌تواند در انزوا زندگی کند. باید گفت که هدف این کتاب نه بررسی ریشه عناصر و اصول خارجی عدالتی که مسلمان‌ها اقتباس کرده‌اند است (هرچند که این فرایند انتقالی هنوز هم ادامه دارد و تمام ملت‌ها به درجات مختلف آن را تجربه می‌کنند) و نه در صدد احیای بنیادگرایی اسلامی یا ظهور انقلاب اسلامی ایران.
هدف این کتاب به گفته خودش این است که دریابیم چگونه عناصر خارجی با نظم عمومی اسلامی هماهنگ، و نهایتا در آن مستحیل شده‌اند. فراتر از همه‌ی این‌ها، قصد ما بحث بر سر منطق درونی و تفکر نظری اندیشمندان مسلمان در تامین نیاز‌ها، انتظارات و خواسته‌های آنی است.
مجید خدوری
مجید خدوری لیسانس علوم اجتماعي، دکتراي فلسفه، دکتراي علوم انساني، دکتراي حقوق، استاد و نويسنده عراقي، متولد ۲۷ سپتامبر ۱۹۰۹ است که تحصيلات خود را در دانشگاه آمريکايي بيروت و دانشگاه شيکاگو به انجام رسانده. او استاد مطالعات خاورمیانه در دانشگاه جانز هاپکینز در آمریکا بود و در سطح جهانی به عنوان یکی از برجسته‌ترین اساتید در زمینه موضوعات اسلامی، تاریخ مدرن و سیاست خاورمیانه، بیش از ۳۵ کتاب نگاشته و همچنین مقالات زیادی، به انگلیسی و عربی دارد. پیش از این کتاب، خدوری در کتاب نگرش‌های سیاسی در جهان عرب «نگرانی خود را درباره رو به زوال بودن جامعه مدنی اسلامی آن هم به طور محسوس» بیان می‌کند و در پی پاسخ به این سوال اساسی بوده که آیا باید شیوه زندگی اسلامی تغییر یابد و یا شیوه‌ی دیگری جایگزین آن شود؟ در این کتاب نیز او با ساختاری اندیشه‌ای نگاه دوسویه خود را به مطالعه حقوق و سیاست به کار گرفته و با پژوهشی در آثار اندیشمندان مسلمان قدیم و جدید به بررسی مفهوم عدالت نزد مسلمان‌ها پرداخته است.
کتاب حاضر دارای ۹ فصل است که فصل اول با عنوان مقدمه به بررسی مفاهیم بنیادی مانند نسبی بودن عدالت و متغیر بودن معیار آن در میان اقوام مختلف پراخته و با بیان این مسئله که بحث بر سر عدالت ابتدا در سطح سیاسی و بر سر جانشینی پیامبر آغاز شد به فصل دوم با عنوان عدالت سیاسی می پردازد.
وی در فصل سوم با عنوان عدالت کلامی به بیان دیدگاه اشاعره و معتزله به تفصیل و دیگر فرقه‌های کلامی به اجمال می پردازد و پس از آن در فصل چهارم آراء فیلسوفان مسلمان (کندی، فارابی، ابن سینا، ابن رشد) به عنوان افرادی که سعی در هماهنگ کردن عقل و وحی داشتند بررسی شده. فصل پنجم با این جمله که عدالت اخلاقی، عدالتی است مطابق با والاترین فاضئلی که معیار رفتار و عمل انسان را تعیین می‌کند با عنوان عدالت اخلاقی به بررسی آموزه‌های جبر و اختیار، فضل انسانی، فضائل الهی و مسائلی از این دست در زیست مسلمانان می‌پردازد. بعد از آن عدالت شرعی ، عدالت میان ملل و عدالت اجتماعی به ترتیب عناوین فصول شش تا هشت است. در فصل آخر و شاید مهمترین فصل این کتاب خدوری به تحول مفهوم عدالت در شرایط مدرن و آراء متفکرین متاخر مانند سیدجمال الدین افغانی، محمد عبده، آیت الله خمینی و اتفاقاتی که در عصر مدرن باعث بروز تحولات در وضع قوانین شرعی و برداشت از قرآن و سنت در کشور‌های مسلمان مانند عراق، تونس، مراکش در رابطه با ربا، چند همسری و سایر قوانین اسلامی شده است می پردازد.
فاطمه زهرا مهری
در انتها دو بخش دیگر نیز وجود دارد که اولی نتیجه‌گیری نویسنده از کتاب و دومی ضمیمه‌ای کوتاه در باب حقوق بشر در اسلام است. خدوری در انتهای بخش نتیجه‌گیری کتاب خود در پاراگراف آخر می‌نویسد:
ملت‌های مسلمان و غربی مجبور شدند تا با محدود کردن آموزه‌های مذهبی خود به سطح ملی از تشدید درگیری و استمرار خصومت‌ها جلوگیری کنند. اگر مذهب تنها به عنوان منبع برای ارزش‌های اخلاقی مدنظر قرار بگیرد، موجب می‌شود تا مسلمانان و مسیحیان برخی از مفاهیم خاص مربوط به عدالت را که هنوز در روابط ملت‌ها از اهمیت برخوردارند بپزیرند. در بخش آخر کتاب که با عنوان ضمیمه، به بیان مسئله حقوق بشر در اسلام پرداخته شده است این مطلب نیز به شکل مفصل‌تری بیان می‌شود.
اطلاعات شناسنامه‌ای:
مجید خدوری، برداشت مسلمانان از عدالت، ترجمه مصطفی یونسی، صمد ظهیری. قم، انتشارات دانشگاه مفید،چاپ اول، بهار۱۳۹۴٫شمارگان:۱۰۰۰جلد، ویراستار:مهدی خزایی،طراح جلد: حسین خزایی، ۳۶۸ص. بها ۲۳۰۰۰۰ریال.
خرید کتاب از انتشارات دانشگاه مفید: واقع در قم، انتهای بلوار شهید صدوقی ـ دانشگاه مفید.
خرید اینترنتی کتاب: https://shahreketabonline.com/products/5/165845/(شهر کتاب آنلاین)
