معرفی کتاب «اخلاق جلالی»
مولانا جلالالدین محمد، فرزند ارشد سعدالدین اسعد صدیقی دوانی (۸۳۰-۹۰۸ق) از اجلّۀ علمای ایران و از اعاظم حکمای قرن نهم و بلندپایهترین حکیم در پایان دورۀ تیموری است.
در ایام دولت امیرحسن بیگ بهادر و یعقوب میرزا، دوانی به اوج شهرت خود رسید. چندی نیز در دوران مذکور به صدارت شاهزاده یوسفبن جهانشاه، حاکم ادبدوست و سخنور شیراز منصوب شد. پس از استعفا از آن مهم، در مدرسه بیگم معروف به دارالایتام شیراز به افاضه و تدریس اهتمام ورزید. انس و آشنایی او به آثار عرفای بزرگی مانند ابن عربی و نیز آگاهی بر اندیشههای فیلسوفان و متکلمان اسلامی، سبب شد که جهانبینی و اندیشههای او با عالمان پیش از او متفاوت باشد.
بزرگی و اهمیت او در استقلال فکری و ابداع و خلاقیت اوست. او نه تنها به نظرات فیلسوفان پیشین اکتفا نکرد، بلکه به تأمل در تفکرات آنها پرداخت. و در تقریب فلسفه و عرفان گامهایی بلند برداشت.
از معاصران او بیش از همه، امیر صدرالدّین محمد دشتکی شیرازی و فرزندش میرغیاث الدین منصور، به مقابله و مناظره با او و ردّ و ابطال نظرات وی پرداختهاند. ماجرای مباحثات این دو نابغه بزرگ در تواریخ آن عهد معروف است. حاشیههای قدیم و جدید و اجدّ، شروحی هستند که دوانی بر شرح تجرید ملاعلی قوشچی نوشته و هرکدام پاسخی بوده است بر انتقادات تند امیرصدرالدّین.
علامه دوانی در دورهای کتاب اخلاق جلالی را نوشت که در آن عهد تمام مطالب حکمی با مسائل دینی و عرفانی خلط و آمیزش داشت و شارحان و حاشیه نویسان کتب فلسفی آن دوران روز به روز بر شدت این امتزاج میافزودند. و او خود یکی از پیشگامان این عمل در آن روزگار بود.
مهمترین تألیف
بهترین و مهمترین تألیف علامه دوانی در حکمت عملی کتاب «لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق» است که بیشتر به نام خودش به «اخلاق جلالی» نامبردار است. و شهرت و بلندنامی او برآمده از همین کتاب میباشد. دوانی این اثر را در شیراز به دستور سلطان خلیل، پسر اوزون حسن آققویونلو نوشت. سلطان از او خواسته بود که رسالۀ اخلاق خواجه نصیر را بازنویسی کند. به اعتقاد دانشمند فقید مرحوم دانشپژوه، انگیزه خواجه در نگارش اخلاق خود نشان دادن شالوده مدینه فاضله و سیرت فلسفی و طب روحانی به مردم روزگار خود بود تا در برابر دستگاه سیاسی تباه شدۀ چیره بر آنها بتوانند شالودۀ دستگاه دیگری بریزند.
علامه دوانی در دورهای کتاب اخلاق جلالی را نوشت که در آن عهد تمام مطالب حکمی با مسائل دینی و عرفانی خلط و آمیزش داشت و شارحان و حاشیه نویسان کتب فلسفی آن دوران روز به روز بر شدت این امتزاج میافزودند. و او خود یکی از پیشگامان این عمل در آن روزگار بود.
شاخصترین حکیمی که بحق پس از خواجه نصیر از وی به عنوان مؤلف کتابی مشهور و معتبر در اخلاق یاد میشود، علامه دوانی است. که بر اساس نظریۀ اخلاقی خواجه و به قصد ترمیم و تتمیم تألیف او به تحریر تازهای از آن همت گماشت. از رسالۀ اخلاق خواجه که خود نیز ترجمۀ آزادی از طهارۀ الاعراق مسکویه رازی است، محققان بسیاری تأثیر پذیرفته و هر کدام بهگونهای به توضیح و بازنویسی آن پرداختهاند.
لامع اول: در تهذیب اخلاق
لامع دوم: در تدبیر منزل
لامع سوم: در تدبیر مدن و رسوم پادشاهی
پیوست
حواشی و تعلیقات
آیات کریمه
احادیث
جملهها و عبارتهای عربی
ابیات فارسی
ابیات عربی
نمایه
سبک کتاب
محقق دوانی در نگارش اخلاق خود سبکی عالمانه و بسیار متکلف و متصنع دارد. چنانکه ریپکا آن را متکلفترین کتاب اخلاق میداند. سراسر کتاب او مشحون از قریهپردازیها و سجعسازیهای دلانگیز، خیالآفرین و تأثیرگذار است.
از ویژگیهای سبکی کتاب میتوان به مطابقت دادن صفت با اسم خود در تذکیر و تأنیث به تقلید از نحو عربی مانند علوم دقیقه، صناعات انیقه، امور مذکوره و … اشاره کرد. همچنین اسقاط «های» مختفی از اسمهایی که با «ها» جمع بسته شوند، عدم تمایز میان چنانکه و چنانچه، اسقاط نون جمع و تثنیه در اضافه، اظهار همزه در کلمات ممدود عربی هنگام اضافه، آوردن ضمیر سوم شخص او برای مفرد غایب اعمّ از ذوی الارواح یا غیر آن، کاربرد معتنابه عبارات و جملات عربی و غیره.
نسخههای به کار گرفته در تصحیح عبارت است از:
نسخۀ اساس: تصویر نسخه متعلق به دارالکتب المصریه، با خط نستعلیق خوش و خوانا به سال ۹۰۰ قمری در لکهنو.
نسخۀ ملکی: بازماندگان مرحوم حاج سیدجواد بنیطباء بیدگلی به سال ۹۶۷ قمری.
نسخۀ متعلق به کتابخانۀ آیتالله العظمی مرعشی نجفی به سال ۹۵۸ قمری.
نسخۀ متعلق به کتابخانۀ آستان قدس رضوی به سال ۱۰۰۳ قمری.
نسخۀ موجود در کتابخانۀ ملی به سال ۱۰۲۳ قمری.
نسخۀ مربوط به مرکز احیاء التراث اسلامی قم به سال ۱۰۲۹ قمری.
«اخلاق جلالی» نوشتۀ جلالالدین دوانی به تصحیح عبدالله مسعودی آرانی در ۴۰۳ صفحه نگاشته شده است.
این کتاب که آن را انتشارات اطلاعات در سال ۹۱ منتشر کرده است با شمارۀ ثبت ۴۸۶۴۳۶ در کتابخانۀ شمارۀ یک مجلس شورای اسلامی موجود میباشد.
