چرا به مهندسانی نیاز داریم که به‌اندازه ریاضیات، اخلاق بخوانند؟| اخلاق و صنعت ساخت‌وساز

فروریختن اخیر آپارتمان در میامیِ فلوریدا، تأثیر بزرگ و غم‌انگیزِ مهندسی بر جان و زندگی آدم‌ها و اهمیت اخلاق و صنعت ساخت‌وساز را به ما یادآوری می‌کند. چنین فجایعی، مهندسان را به تفکر بیشتر بر عملکرد و تغییر اساسی رویکردشان وامی‌دارد. ما هم هنگام تدریس و آموزش مهندسی باید به‌طور خاص به اخلاق اهمیت بیشتری دهیم.

مهندسان در حیطه‌های گسترده‌ای فعالیت دارند که موجب نگرانی‌های اخلاقی می‌شود، مانند هوش مصنوعی، حریم خصوصی داده‌ها، ساخت‌وساز ساختمان، سلامت عمومی و فعالیت در زمینه محیط‌زیست مشترک ما انسان‌ها (از جمله در جوامع بومی). اگر مهندسان تصمیم‌های فکرنشده بگیرند، می‌تواند به پیامدهای ناخواسته‌ای مانند خرابی ساختمان‌ها یا تغییرات اقلیمی بینجامد.

مهندسان الزامات اخلاقی‌ای دارند (مانند منشور اخلاق مهندسان استرالیا)¹ که باید رعایت کنند. با این حال، چنان‌که در دانشگاه نیو ساوت ولز² پذیرفته شده، پیچیدگیِ نگرانی‌های اجتماعی نوپدید، نیاز به تکمیل آموزش مهندسان با اضافه کردن مجموعه مهارت‌های اخلاقیِ به مراتب عمیق‌تر را ایجاب می‌کند.

آدم‌ها مهندسی را حرفه‌ای مورداعتماد و اخلاقی می‌دانند. طبق نظرسنجی گالوپ در سال ۲۰۱۹، ۶۶ درصد افراد، صداقت و استانداردهای اخلاقی مهندسان را عالی یا خیلی عالی ارزیابی کردند، یعنی به‌اندازه پزشکان (۶۵ درصد).
با این حال، اخلاق مجموعه‌ای از دانش‌های گسترده است. تعداد مقالات دانشگاهی در زمینه اخلاق، تقریباً به تعداد مقالات دانشگاهی ریاضیات، و بیشتر از هوش مصنوعی است.

مهندسان باید همانطور که نسل‌های قبل‌شان پذیرای ریاضی بودند، اخلاق را هم با چنین پس‌زمینه غنی‌ای از دانش پذیرا باشند. مشکلات اجتماعی پیچیده، نیاز ما را به تفکر مهندسی بیشتر کرده است. باید به سیستم‌های کامل و پیچیده توجه کنیم، نه اینکه مسائل را به چشم چالش‌های فردی نگاه کنیم.

اخلاق و صنعت ساخت‌وساز

صنعت ساخت‌وساز نمونه خوبی از پیچیدگی یادشده است. برج اُپل³ در سیدنی، ساختمان لکراس⁴ در ملبورن، برج گرنفل⁵ در لندن و برج تورچ⁶ در دبی، همه بدنام شدند.

نکته مهم این است که کیفیت پایین و ضعفِ اجرای موارد یادشده به‌خاطر تکنولوژی جدید یا بی‌مهارتی نیست. در این موارد، تکنیک‌های مهندسی جاافتاده‌ای به کار رفته بود: روکش قابل‌احتراق،⁷ ایمنی در برابر آتش، استحکام سازه و… . چنین پیامدهای ضعیفی ناشی از طراحی و فرآیند تحویلِ غیرمنسجم، و مسئولیت و پاسخگویی نامشخص است.

این مسائل انجمن وزرای ساختمان استرالیا را بر آن داشت تا گزارش شرگولد و ویر⁸ را سفارش دهند، و به دنبال آن، یک کارگروه برای اجرای آن توصیه‌ها در سراسر استرالیا تشکیل شد.

فرایندهای قانونی و قراردادیِ تخصیص بودجه و قیمت‌گذاری در صنعت، کاستی‌هایی اساسی دارد. در فقدان چارچوب‌های قانونی، این اخلاق است که باید بار را به دوش بکشد. یک پرسش کلیدی این است که آیا حذف اخلاق حرفه‌ای در پیدایش وضع موجود نقش داشته؟ پاسخ احتمالاً مثبت است.
مهندسان با چنین دوراهی‌های اخلاقی‌ای روبه‌رو می‌شوند:

• وقتی که اصلاً معلوم نیست طرح من با دیگر بخش‌های پروژه ادغام و هماهنگ می‌شود، آیا باید سفارش یک طرحِ محدود و با چارچوبی نادقیق از یک مدلِ تحویل طراحی و ساخت را بپذیرم؟
• وقتی مشتری من هیچ بودجه‌ای برای نظارت بر ساخت‌وساز و حصول اطمینان از یکپارچگی فنی طرح پس از اتمام کار اختصاص نمی‌دهد، چگونه می‌توانم سفارش بپذیرم؟
• وقتی فشار فراوانی جهت تولید طرح‌های کم‌خرج‌تر و صرفه‌جویی در هزینه‌ها وجود دارد، و به امنیت و دوام طرح‌ها اهمیت کافی داده نمی‌شود، چگونه در زمینه‌ای رقابتی و تجاری فعالیت کنم؟
• وقتی می‌دانم کلیتِ فرایند ناقص است و کیفیتِ آنچه تحویل داده می‌شود تناسبی با سرمایه‌گذاری مشتری ندارد، پشت بندهای قرارداد (یا الزامات حداقلی منشورهای عملی) پنهان شوم؟

یا بدتر: «آیا همین رویه را ادامه دهم تا از پاسخگویی شانه خالی کنم؟»

مهندسی در مناطق برون‌شهری

پیوندی که بومیان استرالیا از دیرباز با مناطق برون‌شهری و روستایی داشتند، مستلزم وجود مهندسانی است که ملاحظات اخلاقی مرتبط با جوامع بومی را لحاظ و مدیریت کنند. مهندسان باید الزامات قانونی، فنی و نظارتیِ پروژه‌های‌شان را با ارزش‌ها و نیازهای مناطق بومی سازگار کنند. آنها هنگام مواجهه با پیوندهای فرهنگی ناآشنا یا مقررات ناکافی، شاید نتوانند به‌خوبی سناریوهای اخلاقی مختلف را مدیریت کنند.

مثلاً مکان‌های مقدسِ معدن رودخانه مک‌آرتور⁹ را در نظر بگیرید. مالکان سنتی آن نگرانی‌هایی ابراز می‌کنند مبنی بر اینکه فعالیت‌های معدن‌کاری کنونی از میراث فرهنگی و مکان‌های مقدس به‌اندازه کافی محافظت نمی‌کند. دلایل رهبران این جوامع مبنی بر رابطه نزدیک و متفاوت این مالکان با زمین‌های‌شان بسیار جالب است.

مهندسان با وجود چنین دلایلی باید بتوانند هم مخاطرات فیزیکی (مانند اسیدی شدن پسماندهای معدنی و آلودگی پهنه‌های آبی¹⁰) را ارزیابی کنند، هم مخاطرات فرهنگی (مانند ناتوانی در تشخیص همه مناطق واجد ارزش فرهنگی).

چگونه می‌توانیم از پس چنین پروژه‌های پیچیده‌ای برآییم؟ به‌وسیله تعامل درست با جوامع سنتی و به‌کمک تیم‌های مختلف با جهان‌بینی‌ها و تجربه‌های متعدد و مهارت‌های فنی قوی. حیطه گسترده دانش اخلاقی، مجموعه‌ای از مهارت‌ها را فراهم می‌کند تا سازگاریِ یادشده، شدنی شود.

سد کورنل¹¹ روی رودخانه کروتون¹² نزدیک به کروتون‌آن‌هادسونِ¹³ نیوریورک، هنگام تکمیلش در سال ۱۹۰۶ بلندترین سد جهان بود. این سد با در نظر گرفتن زیبایی و ملاحظات محیط‌زیستی ساخته شد، اما اعتراض‌ها و بحث‌ها بر ساخت‌وساز آن تاثیر گذاشته است.

این برنامه درسی باید چگونه باشد؟

رشد اخلاقیِ دانشجویان مهندسی مستلزم رویکردی کل‌گرایانه است. طبقِ یکی از ارزیابی‌های انجام‌شده:

«… مؤسساتی که آموزش اخلاق را در برنامه درسی رسمی خود می‌گنجانند، در واقع از رویکردهای متنوعی حمایت می‌کنند که زمینه تجربه‌های باکیفیت را فراهم می‌کند، و در تجربه‌های جمعیِ تحصیلی و تمایل دانشجویان به انجام رفتارهای اخلاقیِ درست مؤثر است.»

برنامه درسی باید این موارد را در بر گیرد:

• مهارت‌ها/ تخصص: پایه‌واساس فکریِ تشخیص امر اخلاقی از امر غیراخلاقی که فراتر از صرف یک منشور اخلاقی یا یک رویکرد کلیشه‌ای و تجویزی باشد.
• عمل: دانش‌های عملی‌ای که مهندسان بتوانند به‌عنوان راه‌حل‌های اخلاقی به کار ببرند.
• طرز فکر: داشتن فرهنگ فردی و گروهیِ اخلاقی رفتار کردن. طرز فکر مهندسان هنگام حل مسئله باید با تفکر مداوم درباره تصمیمات و نتایج اخلاقی آنها همراه باشد.

اخلاق یک موضوع «افزودنی» نیست. باید تمام جنبه‌های آموزش عالی اعم از آموزش، پژوهش و رفتار حرفه‌ای را در بر گیرد.

گرچه استدلال‌ها به سود ادعای ما قوی است، اما واقعیت‌های بازار هم اقتضای خودش را دارد. نسل آینده احتمالاً جانشین کسانی خواهند شد که نسبت به سازگار شدن کُند یا بی‌میل هستند.

مثلاً شرکت‌های مهندسی درباره مسئله تغییرات اقلیمی از جانب نیروهای خودشان تحت فشارند. بیش از ۱۹۰۰ مهندس استرالیایی و حدود ۱۸۰ سازمان مهندسی بیانیه‌ای را امضا کردند که آنها را به ارزیابی تمام پروژه‌های جدید جهت کاهش خطر تغییرات اقلیمی متعهد می‌کند.

مهندسان آینده باید از طرز فکرهای یک‌بعدی و منجمد فراتر روند. آنها باید پذیرای اخلاقی پیچیده‌تر و اجتماعی‌تر باشند. و چنین چیزی با آموزش دانشگاهی آغاز می‌شود.