معرفی کتاب دین و اخلاق محیط زیست؛ از تعارض تا اجماع همپوش
مسائل محیط زیست موضوعی نیست که خیلی دور از زندگی افراد باشد. حتی در اخبار هم چند روز یک بار خبری راجع به محیط زیست منتشر می‌شود و واکنش‌های زیادی به همراه دارد. معدوم کردن جوجه‌های یک‌روزه، ویلاسازی در جنگل‌ها و از بین بردن درخت‌ها و پوشش گیاهی جنگل‌ها، انقراض بعضی گونه‌های جانوری، خشک شدن رودخانه‌ها، بحران آب، بحران ریزگردها و … همه مسائل زیست‌محیطی هستند که ناشی از رابطه نادرست انسان و طبیعت بوده‌اند. اما چرا این مشکلات ایجاد شد و چه نگرشی باعث شد رابطه انسان و محیط زیست به سمتی برود که امروزه همه نگران محیط زیست باشند؟
کتاب دین و اخلاق محیط زیست؛ از تعارض تا اجماع همپوش در نگرش دینی به دنبال پاسخ این سؤال بوده و به دنبال اصل جامعی است که بتواند مطابق همه رویکردها اعم از دینی و فرادینی باشد. مسائل محیط زیست مسائلی همگانی است و تنها با سیاست‌گذاری یک کشور یا تلاش یک گروه حل نخواهد شد. حل بحران محیط زیست مستلزم آن است که همه انسان‌ها با هم همکاری داشته باشند و به همین خاطر باید همه بر سر یک سری اصول اخلاقی به توافق برسیم و حفظ محیط زیست را وظیفه‌ای اخلاقی بدانیم.
اما تفاوت و تکثر در جهان‌بینی‌ها و ایدئولوژی‌های دینی و غیردینی، داشتن اصول اخلاقی عام را کمی دشوار می‌کند. نویسندگان این کتاب معتقدند با وام گرفتن از ایده «اجماع همپوش» جان رالز که در اصل در مورد اخلاق سیاسی آن را مطرح کرده بود، می‌توان به اصولی عام در مورد اخلاق محیط زیست دست یافت که همگان اعم از هواداران اخلاق دینی و اخلاق فرادینی بر سر آن به توافق برسند.
پیش از اینکه به معرفی بخش‌های کتاب و ایده اصلی کتاب بپردازیم، نگاهی به تعریف اخلاق محیط زیست و تاریخچه شکل‌گیری و طرح مباحث آن می‌کنیم.
اخلاق محیط زیست
اخلاق محیط زیست شاخه‌ای از فلسفه اخلاق کاربردی است که به بررسی رابطه اخلاقی انسان با محیط زیست می‌پردازد و همچنین ارزش و جایگاه اخلاقی محیط زیست و موجودات غیرانسانی را بررسی می‌کند. نگرش‌های مختلفی در مورد اخلاق محیط زیست وجود دارد. در یک تقسیم‌بندی کلی این دیدگاه‌ها را می‌توان به دیدگاه‌های انسان‌محور و دیدگاه‌های طبیعت‌محور تقسیم کرد. دیدگاه اول بر این باورند که باید به طبیعت و محیط زیست احترام گذاشت چون در خدمت بشر هستند و بشر به آن نیاز دارد. به قول خانم مه لقا ملاح، فعال محیط زیست ایرانی، «ما فقط یک زمین داریم و باید حفظش کنیم». اما در دیدگاه دوم طبیعت ارزش ذاتی دارد و به خاطر خود طبیعت و ارزش آن نباید هر طور که بخواهیم با آن رفتار کنیم.
می‌توان گفت از زمانی که راشل کارسول1 کتاب بهار خاموش2 را منتشر کرد، توجه‌ها به سمت محیط زیست جلب شد و اهمیت مسائل محیط زیستی برای همه بیشتر و بیشتر شد. از آن زمان که مسائل محیط زیست تنها در جوامع علمی مطرح می‌شد تا الان که حتی تنفس‌مان هم به این مسائل و بحران‌ها گره خورده، هنوز به توافقی جامع در مورد نگرش درست به اخلاق محیط زیست حاصل نشده است. اگر این گزاره را که همه ما نسبت به محیط زیست مسئول هستیم را به پیش‌فرض بگیریم، می‌توان گفت ریشه این عدم‌توافق در پاسخ‌های متفاوت به این پرسش است که: آیا به خاطر خودمان نسبت به محیط زیست مسئولیم و باید آن را حفظ کنیم؟ یا نسبت به محیط زیست مسئولیم به خاطر ارزش ذاتی محیط زیست؟
فصل‌های کتاب دین و اخلاق محیط زیست؛ از تعارض با اجماع همپوش
کتاب دین و اخلاق محیط زیست؛ از تعارض با اجماع همپوش در هفت فصل نگاشته شده است؛
فصل اول؛ تعریف اصطلاحات و مفاهیم کلیدی
در این فصل اصطلاحات و مفاهیم کلیدی که در کتاب استفاده شده، توضیح داده شده است. اصطلاحات و مفاهیمی مانند اخلاق محیط زیست، دین، ایده اجماع همپوش و … . همچنین در مورد انواع ارتباط انسان با محیط زیست در طول تاریخ و جایگاه ادیان در این ارتباط صحبت شده است.
فصل دوم؛ طبقه‌بندی نظریه‌های موجود در اخلاق محیط زیست
در این فصل، نظریه‌های موجود در اخلاق محیط زیست بررسی شده است. نویسنده، نظریه‌های اخلاق محیط زیستی را بر مبانی «کانون ارزش» و «ارزیابی اخلاقی» به دو دسته تقسیم کرده است. نظریه‌های دسته اول بر اساس ارزش ذاتی تقسیم می‌شوند و بسته به اینکه کدام مؤلفه دارای ارزش ذاتی است، از هم متمایز می‌شوند. این نظریه‌ها به نظریه‌های انسان‌محور و غیرانسان‌محور (زیست‌محور و بوم‌محور) تقسیم‌بندی می‌شوند.
معیار دوم برای طبقه‌بندی نظریه‌ها بر اساس ملاک ارزیابی اخلاقی است. این دسته از نظریه‌ها هم بر اساس تقسیم‌بندی نظریه‌ها در فلسفه اخلاق متمایز می‌شوند، یعنی مبنای بعضی نظریه‌ها اخلاق فضیلت است، برخی اخلاق غایت‌گرایانه و برخی بر اساس اخلاق وظیفه‌گرایی نگرششان به محیط زیست را صورت‌بندی کرده‌اند.
فصل سوم؛ نظریه احترام به طبیعت
در این فصل نظریه احترام به طبیعت بررسی شده است و نویسنده ادعا می‌کند که نظریه احترام به طبیعت تنها نظریه‌ای است که از لحاظ معرفتی منسجم است و دقیق‌ترین نظریه‌‌ی اخلاق زیست‌محیطی است. به باور نویسنده این نظریه می‌تواند به رفع تعارض منافعی که بین انسان و محیط زیست وجود دارد، کمک کند، و حقوق سایر موجودات را به رسمیت می‌شناسد. همچنین این نظریه به هیچ مبنا یا باور دینی متکی نیست و به همین دلیل می‌تواند رویکردی فرادینی باشد و همه افراد می‌توانند به آن قائل باشند.
فصل چهارم؛ ارزیابی نظریه احترام به طبیعت
در فصل چهارم به بررسی بیشتر نظریه احترام به طبیعت پرداخته می‌شود و ادعاهای مطرح‌شده در فصل سوم در مورد این نظریه بررسی می‌شود. همچنین به نقدهایی که به این نظریه وارد شده است، پاسخ داده می‌شود.
فصل پنجم؛ اخلاق محیط زیست از منظر یهودیت و مسیحیت
در فصل پنجم نویسنده به دنبال تطبیق نظریه احترام به طبیعت و نظریه‌هایی است که مبنای آنها ادیان ابراهیمی است. نویسنده در این فصل می‌کوشد سازگاری نظریه احترام به طبیعت را با نظام فکری ادیان ابراهیمی نشان دهد و به نقدها پاسخ دهد.
فصل ششم؛ اخلاق محیط زیست از منظر اسلامی
در این فصل نیز میزان سازگاری رویکردهای اسلامی با نظریه احترام به طبیعت نشان داده می‌شود و به نقدهایی که در این زمینه وارد شده است، پاسخ داده می‌شود.
فصل هفتم؛ در جست و جوی اجماع همپوش
و در نهایت در این فصل دیدگاه نویسنده در مورد ایده اجماع همپوش برای حل تعارض رویکردهای اخلاق محیط زیستی توضیح داده می‌شود.
اجماع همپوش
مفهوم اجماع همپوش در اصل از ابتکارات جان رالز است. رالز در کتاب لیبرالیسم سیاسی به این مفهوم پرداخته است. از نظر جان رالز با وجود اصول و دلایل متفاوتی که شهروندان جامعه برای عدالت دارند، اما می‌توانند برداشت یکسانی از عدالت داشته باشند. افراد یک جامعه ممکن است با توجه به تفاوت در باورهای دینی، اخلاقی و فلسفی نگرش‌های متفاوتی نسبت به عدالت داشته باشند، اما این امکان وجود دارد که برداشت یکسانی از عدالت داشته باشند.
نویسنده این کتاب نیز از این ایده وام می‌گیرد و معتقد است افراد جامعه می‌توانند علی‌رغم اختلاف در باورها و ارزش‌ها، در مورد یک سری اصول اخلاق محیط زیستی به توافق برسند. این‌ها اصولی هستند که بدون استثنا همگان می‌توانند آن را قبول کنند و بدون توجه به نظام ارزشی و دینی افراد، موردتوافق همه است.
نویسنده معتقد است نظریه احترام به طبیعت که پل تیلور3 اولین بار آن را مطرح کرد، می‌تواند چنین اصولی را فراهم کند. و انسان‌های دوران ما علی‌رغم اختلاف در مبانی اخلاق محیط زیست که این اختلاف‌ها به خاطر باورهای دینی یا فرادینی متفاوت شکل گرفته است، می‌توانند در یک سری اصول در مورد اخلاق محیط زیست و احترام به محیط زیست به توافق برسند.
معرفی نویسنده‌های کتاب «دین و اخلاق محیط زیست: از تعارض تا اجماع همپوش»
آقای سجاد بهروزی دانش‌آموخته رشته فلسفه دین در مقطع ارشد هستند. دین و اخلاق محیط زیست از دغدغه‌های مطالعاتی ایشان است و تا کنون چندین مقاله در این زمینه نگاشته‌اند.
آقای ابوالقاسم فنائی دانش‌آموخته حوزه علمیه هستند و دوره دکترای فلسفه اخلاق را در دانشگاه شفیلد انگلستان گذرانده‌اند. ایشان هم‌اکنون استادیار دپارتمان فلسفه در دانشگاه مفید هستند. کتاب‌های دین در ترازوی اخلاق، اخلاق دین‌شناسی و فلسفه اخلاق در قرن بیستم از جمله تألیفات ایشان است.
اطلاعات شناسنامه‌ای کتاب «دین و اخلاق محیط زیست؛ از تعارض تا اجماع همپوش»
- عنوان کتاب: دین و اخلاق محیط زیست؛ از تعارض تا اجماع همپوش
- نویسندگان: سجاد بهروزی، ابوالقاسم فنائی
- ناشر: دانشگاه مفید
- سال نشر: ۱۴۰۰
- تعداد صفحه: ۲۵۳
