کتاب المله، صفحه ۳۰۰، سطر یازدهم
و ان الرئاسه الفاضله ضربان: رئاسه اولی و رئاسه تابعه للاولی
در جلسات گذشته گفتیم که حکمت عملیه برای ما اموری را بیان می‌کند. از جمله این‌که: ریاست در مدینه‌ی فاضله بر دو قسم است:
۱٫ ریاست اولی: این ریاست متعلق به رئیس اول است.
۲٫ ریاست تابعه: این ریاست متعلق به جانشین رئیس اول است.
رئیس اول دو کار را انجام می‌دهد:
۱٫ سیرت‌های فاضله را در مدینه تدوین می‌کند تا مشخص شود که اهل مدینه باید چه کارهایی را انجام بدهند.
۲٫ سعی می‌کند اهل مدینه را از سیره‌ی جاهله به سیره‌ی فاضله منتقل کند.
در مقابل، کار رئیس تابع این است که همان سنت و روش رئیس اولی را ادامه بدهد. ضمنا این ادامه‌دادن باید به گونه‌ای باشد که کارهای رئیس اولی به وسیله‌ی او کاملا در جامعه اثبات شود.
مولف بعد از این تقسیم‌بندی می‌گوید: رئیس اول و تابع باید قوانین را حفظ کنند، چرا که جعل قوانین یک وظیفه و حفظ آنها، وظیفه‌ای دیگر است. در واقع مولف می‌خواهد بگوید با جعل و اجرای قوانین نگرانی‌ها برطرف نمی‌شود و باید آنها را حفظ نیز کرد، زیرا هنوز هم احتمال نفوذ سیره‌ی جاهلیه وجود دارد. ممکن است انسان‌های این مدینه، در همان نسل اول یا به هنگامی که قوانین فاضله تدوین می‌شوند، آنها را اجرا کنند، اما ممکن است بعدا دوباره به مرام جاهلیت برگردند یا جاهلیت از بیرون بر آنها وارد شود. نویسنده در ادامه برای روشن‌شدن بیشتر مطلب مثالی می‌زند: کار طبیب این است که بدن مریض را به بدن سالم تبدیل کرده و از امراض بعدی پیشگیری کند. همان‌طور که طبیب ابتدا سلامت را به بدن برمی‌گرداند و سپس از نفوذ مرض جدید به آن جلوگیری می‌کند، رئیس اولی و تابع هم باید ابتدا جامعه را اصلاح کرده و پس از اصلاح آن از نفوذ فساد و جاهلیت در این جامعه جلوگیری کنند.
ترجمه‌ی متن: حکمت عملی علاه بر بیان‌های قبلی، این را بیان می‌کند که ریاست فاضله بر دو نوع است: یکی ریاست اولی و دیگری ریاست تابعه للاولی. هر دوی این ریاست‌ها فاضله بوده و در مقابل ریاسه جاهلی قرار دارند.
ئیس اول و تابع باید قوانین را حفظ کنند، چرا که جعل قوانین یک وظیفه و حفظ آنها، وظیفه‌ای دیگر است. در واقع مولف می‌خواهد بگوید با جعل و اجرای قوانین نگرانی‌ها برطرف نمی‌شود و باید آنها را حفظ نیز کرد
والرئاسه الاولی هی التی تمکن فی المدینه او الامه السیر و الملکات الفاضله اولا من غیر ان تکون تلک فیهم قبل ذلک و تنقلهم مع ذلک عن السیر الجاهلیه الی السیر الفاضله. فالذی یقوم بهذه الرئاسه، هو الرئیس الاول
رئیس اول سیر و ملکات فاضله را در مدینه یا امت تثبیت می‌کند. از آن‌جایی که چنین رئیسی، رئیس اول است، ابتدا او این کار را انجام می‌دهد و سپس روسای تابع کار او را ادامه می‌دهند. به عبارت دیگر رئیس اول تاسیس می‌کند و سایرین ادامه می‌دهند.
پرسش: معنای دقیق عبارت «تمکّن» چیست؟ آیا صرفا به معنای وضع فضائل است یا به معنای گسترش آنها نیز می‌باشد؟
پاسخ: منظور این است که رئیس اول باید این فضائل را وضع کرده و آنها را به صورت یک فرهنگ برای جامعه درآورد.
نویسنده در ادامه با عبارت «من غیر ان تکون…» قید «اولا» را معنی می‌کند؛ یعنی بدون این‌که قبلا این سیر و ملکات در مدینه یا امت وجود داشته باشند.
کار بعدی رئیس اولی این است که علاوه بر تدوین و تثبیت ملکات فاضله، امت یا مدینه را از سیر جاهلیه به سیر فاضله نقل می‌دهد. به عبارت دیگر رئیس اولی کاری می‌کند که عادات جاهلیه در مدینه محو شده و عادت فاضله جایگزین آنها شوند. کسی که عهده‌دار چنین ریاستی است، همان رئیس اول است.
و الرئاسه التابعه للاولی هی التی تقتفی فی افعالها حذو الرئاسه الاولی
ریاست تابعه ریاستی است که در افعالش از ریاست اولی پیروی می‌کند. به عبارت دیگر رئیس تابع تاسیسی ندارد و صرفا تبعیت می‌کند.
و القائم بهذه الرئاسه یسمی الرئیس السنه و ملک السنه و رئاسته هی الرئاسه السنیه
کسی که به این ریاست اقدام می‌کند رئیس سنت و ملک سنت نامیده می‌شود و ریاستش ریاست سنیه است؛ یعنی ریاستی که در آن سنتی را اجرا کرده و ادامه می‌دهد.
فارابی در ادامه می‌گوید: شغل ریاست، چه متعلق به رئیس اولی باشد و چه متعلق به رئیس سنت، ایجاب می‌کند که رئیس، اولا همه‌ی سیر و ملکات فاضله را بشناسد و ثانیا آنها را در جامعه تثبیت کرده و ثالثا آنها را از هجوم سیر جاهله به وسیله‌ی موانع غیرقابل نفوذی حفظ کند.
و المهنه الملکیه الفاضله الاولی تلتئم بمعرفه جمیع الافعال التی بها یتاتی تمکین السیر و الملکات الفاضله فی المدن و الامم و حفظها علیهم و حیاتطها و احرازها عن ان یداخلها شیء من السیر الجاهلیه
شغل ریاست فاضله‌ی اولی به توسط این امور فراهم می‌شود:
۱٫ شناخت همه‌ی افعالی که به واسطه‌ی آنها، تثبیت سیر و ملکات فاضله در مدن و امم، میسر می‌شود.
۲٫ حفظ و احاطه‌ی این افعال و سیر و ملکات ناشی از آن، برای مدن و امم.
۳٫ جلوگیری ازدخول سیر جاهلیه.
فان تلک کلها امراض تعرض للمدن الفاضله
سیر جاهله همگی امراضی هستند که بر مدینههای فاضله عارض شده و باعث می‌شوند تا مدینههای فاضله مجددا به سمت جهل و فساد کشیده شوند، لذا رئیس باید مراقب باشد تا سیر جاهله وارد نشده و زحمت‌های قبلی را از بین نبرند.
…
