علم مدنی باید به مدینه غیرفاضله هم توجه کند
کتاب المله، صفحه ۳۰۲، سطر پنجم
و العلم المدنی الذی هو جزء من الفلسفه یقتصر فیما یفحص عنه من الافعال و السیر و الملکات الارادیه و سائر ما یفحص عنه علی الکلیات و اعطاء رسومها
علم مدنی یکی از شاخه‌های علم فلسفه‌ی عملی است. ما در جلسات گذشته در این‌باره بحث کردیم و مقداری از وظایف علم مدنی را نیز توضیح دادیم. نویسنده در ادامه می‌گوید: ما در این علم کلیات را ذکر کرده و به جزئیات نمی‌پردازیم، چرا که اولا جزئیات بخشی از این علم به حساب نمی‌آیند و ثانیا بی‌نهایت هستند و علم نمی‌تواند از عهده‌ی بی‌نهایت بربیاید. آنچه که در علم مدنی از آن بحث می‌شود، این است که ما به طور کلی باید چه افعالی را انجام بدهیم، چه اخلاقی داشته باشیم و چه ملکاتی را کسب کنیم. اما مثلا شیوه‌ی اجرای حسن خلق در مواجهه با فلان شخص، یک مسئله‌ی جزئی است که در علم مدنی به آن پرداخته نمی‌شود. بله، ممکن است که مثلا در علم مدنی گفته شود که با شخص متکبر باید چه‌طور حسن خلق داشته باشیم و از این نظر وارد جزئیات شود، اما از آن‌جایی که تکبر در افراد مختلف درجات مختلفی دارد، احصای تمام حالات ناممکن است و علم مدنی نیز به آن نمی‌پردازد. از طرفی ممکن است در بعضی از موارد، علمی همچون روان‌شناسی نیز توصیه‌هایی داشته باشد و در نتیجه نتوانیم دیگر این توصیه‌ها را فلسفی بدانیم. البته شاید در علم مدنی نیز از باب مثال به چند مورد جزئی پرداخته شود، اما همه‌ی این جزئیات قابل شمارش نیستند.
علم مدنی علاوه بر مطرح‌کردن کلیات و تعاریف آن‌ها، به این می‌پردازد که چگونه می‌توان کلیات را در قالب جزئیات ریخته و برای آن‌ها در ضمن جزئیات مقدار تعیین کرد.
ترجمه‌ی متن: علم مدنی که جزئی از فلسفه (حکمت عملی) است، در تمام مباحثش، به کلیات و تعریف‌آن‌ها اکتفا می‌کند. افعال، سیره‌ها، ملکات ارادیه و … از جمله مباحثی هستند که علم مدنی به آن می‌پردازد.
این علم علاوه بر تعریف کلیات، چگونگی اندازه‌گیری و تقدیر کلیات را نیز مورد بحث قرار می‌دهد. این تقدیر و اندازه‌گیری از آن‌جا که کلیات را به مسائلی جزئی‌تر تبدیل می‌کند، زمینه‌ی اجرای آن‌ها را نیز فراهم می‌آورد. علم مدنی همچنین به معرفی قیودی که به کمک آن‌ها می‌توان اندازه‌گیری کرد، نیز می‌پردازد. بنابراین به طور کلی می‌توان گفت علم مدنی در بحث تقدیر، عهده‌دار سه وظیفه است:
۱٫ بیان کیفیت ذکر قیود
۲٫ بیان چیستی قیود
۳٫ بیان کمیت قیود
و یعرف ایضا الرسوم فی تقدیرها فی الجزئیات کیف و بای شیء و بکم شیء ینبغی ان تقدر و یترکها غیر مقدره بالفعل لان التقدیر بالفعل لقوه اخری غیرالفلسفه
علم مدنی علاوه بر مطرح‌کردن کلیات و تعاریف آن‌ها، به این می‌پردازد که چگونه می‌توان کلیات را در قالب جزئیات ریخته و برای آن‌ها در ضمن جزئیات مقدار تعیین کرد. آموزش این فرایند شامل سه گام است:
۱٫ بیان چگونگی اندازه‌گیری و تقدیر.
۲٫ معرفی قیودی که تقدیر به کمک آن‌ها انجام می‌شود.
۳٫ بیان تعداد قیودی که برای جزئی‌کردن یک کلی به آن‌ها نیاز است.
نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که علم مدنی صرفا روش جزئی‌کردن کلیات را آموزش می‌دهد و خود هیچ کلی‌ای را جزئی نمی‌کند، چرا که اندازه‌گیری و جزئی‌کردن بالفعل کلیات بر عهده‌ی علمی دیگر است.
مصنف در ادامه می‌فرماید: شاید اصولا مقدرکردن کلیات به جزئیات، ناممکن باشد، چرا که جزئیات بی‌نهایت هستند.
و عسی ان تکون الاحوال و العوارض التی بحسبها یکون التقدیر بلانهایه و غیرمحاط بها
چه بسا احوال و عوارضی که تقدیر به وسیله‌ی آن‌ها تحقق پیدا می‌کند، بی‌نهایت باشند و در نتیجه شاید نتوان در هیچ علمی به تمامی از آن‌ها بحث کرد.
فارابی در ادامه می‌گوید: علم مدنی دو جزء دارد و جزء اول آن سه کار را انجام می‌دهد:
۱٫ تعریف سعادت و بیان چیستی سعادت حقیقی و سعادت ظنی.
۲٫ برشمردن تمام افعالی که در سعادت دخالت دارند. (این افعال کلی بوده و در نتیجه قابل شمارش هستند.)
۳٫ جداکردن افعال، سیر و اخلاق فاضله از غیرفاضله.
و هذا العلم جزءان: جزء یشتمل علی تعریف السعاده و ما هی السعاده فی الحقیقه و ما هی المظنون بها انها السعاده و علی احصاء الافعال و السیر و الاخلاق و الشیم و الملکات الارادیه الکلیه التی شانها ان تکون فی المدن و الامم و یمیز الفاضل منها من غیر الفاضل
علم مدنی دو جزء دارد: جزء اول مشتمل بر این سه چیز است: تعریف سعادت و بیان چیستی سعادت حقیق و ظنی، احصاء کامل افعال،سیره‌ها ،اخلاق و ملکات ارادیه‌ای که شان آن‌ها این است که در مدن و امم باشند و تمییز افعال فاضل از غیر فاضل.
جزء دوم علم مدنی افعالی را بیان می‌کند که ما برای تثبیت و حفظ ملکات و سیره‌ها، به انجام آن‌ها نیازمندیم.
و جزء یشتمل علی تعریف الافعال التی بها تمکن الافعال و الملکات الفاضله و ترتب فی اهل المدن و الافعالِ التی بها یحفظ علیهم ما مکن فیهم
جزء دوم علم مدنی مشتمل بر شناساندن افعالی است که می‌توان به کمک آن‌ها ملکات و سیره‌ها را در جامعه تثبیت و منظم کرد. علاوه بر این افعال، به افعال دیگری نیز نیاز است که به وسیله‌ی آن‌ها بتوان آنچه را که تثبیت شده، حفظ کرد. علم مدنی این افعال را نیز به ما می‌شناساند.
…
