آیا مناسک دینی به اخلاقی‌تر شدن‌مان کمک می‌کند؟

مقدمه‌ای بر مناسک دینی

پرسش اصلی ما در این نوشته، مشخصاً پرسش از ظرفیت مناسک دینی برای تأثیر بر اخلاق آدمی است. چون ما مسلمانیم و زندگی‌مان با مناسک اسلامی گره خورده، به‌طور خاص، بحث‌مان را در در مناسک اسلامی محدود می‌کنیم. آیا حضور در نماز جمعه می‌تواند ما را اخلاقی‌تر کند؟ مناسک حج چطور؟ حضور در پیاده‌روی اربعین تفاوتی در اخلاق ما رقم می‌زند؟ اگر پاسخ ما مثبت باشد، پس این‌همه جنگ مذهبی را چه کنیم؟ در طول تاریخ، همان‌هایی که حج رفته‌اند یا یکشنبه‌ها به کلیسا می‌رفتند، جنگ‌های صلیبی را به وجود آوردند. تا چه حدی می‌توانیم بر مشاهدات عینی‌مان تکیه کنیم؟

تعریف مناسک دینی

مناسک (rituals) را با نگاه‌های مختلفی می‌توان تعریف کرد، اما بحث ما اخلاق است و جامعۀ اخلاقی. پس تعریف مناسک را از نگاهی مردم‌شناسانه و جامعه‌شناسانه بیان می‌کنیم. به‌زبانی ساده، مناسک دینی یعنی مجموعه‌ای از کنش‌ها، حرکات، ابزارها و اشیا، مهارت‌ها و  شیوه‌های  هماهنگی و  باهم‌بودگی و دعاها و اوراد و روابط حسی و عاطفی که در یک نظم معنایی خاص قرار گرفته و نوعی تعلق به یک یا چند  باور یا آیین دینی، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی و قومی را نشان می‌دهد و میان گروه‌های اجتماعی، مبادله یا منتقل می‌شود (منبع). این‌که منشأ تمایل آدمی به مناسک دینی چیست و چرا در دنیای مدرن نیز این مناسک از بین نرفتند، پرسشی انسان‌شناسانه است که جوابش را در یک کلمه، می‌توان «نیاز آدمی به تعلّق خاطر» دانست.

آیا دیندارها اخلاق‌مدارترند؟

به نظر می‌رسد پاسخ این پرسش را ــ صرف‌نظر از بحث‌های نظری ــ بهتر است از پژوهش‌های تجربی به دست آوریم. در یک کلام، پاسخ «مثبت» است. دیندارها در مجموع، اخلاقی‌تر از کسانی‌اند که به دین خاصی تعلق‌خاطر ندارند. آمارها نشان می‌دهد دیندارها در دو جنبۀ سلبی و ایجابی، اخلاق را بیشتر رعایت می‌کنند. منظور از جنبۀ سلبی، انجام کارهای غیراخلاقی است. دیندارها کمتر مرتکب جُرم می‌شوند و کمتر به دیگران آسیب می‌زنند.

جامعه‌شناسانی همچون دورکیم معتقدند باور به امر متعالی (فارغ از این‌که به چه دینی باور داریم) باعث می‌شود اخلاقی‌تر رفتار کنیم. منظور از جنبۀ ایجابی نیز انجام کارهای خیر و بی‌مزد است. طبق آمار، دیندارها در مجموع، بیشتر به فقرا کمک می‌کنند، به خیریه‌ها پول می‌دهند و در کارهای داوطلبانه مشارکت دارند (منبع).

از سوی دیگر، باور به امر متعالی موجب می‌شود در زندگی‌مان، بیشتر به دیگران توجه کنیم. در همۀ ادیان، آموزه‌هایی همچون قاعدۀ زرین، ایثار و مشارکت در کارهای خیر وجود دارد. در باورهای دینی است که اخلاق‌مداری، ضمانت اجرایی پیدا می‌کند و شخص غیرباورمند به ادیان، لزومی برای اخلاقی‌زیستن ندارند، مگر وجدان شخصی. اما در بستر ادیان است که آدمی، به‌طور کامل، دلیلی برای اخلاقی‌زیستن پیدا می‌کند.

نقش مناسک دینی در اخلاق‌مداری

به نظر می‌رسد مناسک دینی، دارای ویژگی‌هایی است که همگی به آدمی کمک می‌کند اخلاقی‌تر باشد. این ویژگی‌ها را می‌توان در چند موضوع کلی گنجاند:

۱ـ تقویت همبستگی اجتماعی: زندگی در انزوا و عدم توجه به «دیگری» امری است که رفته‌رفته می‌تواند اخلاق را در زندگی ما کمرنگ کند. ولی مناسک دینی، آدمیان را گرد هم جمع می‌کند و انسان‌ها را از هر طبقۀ اجتماعی‌ای ــ حداقل برای مدتی کوتاه ــ در کنار یکدیگر قرار می‌دهد. این ویژگی، هر کسی را به این نکته توجه می‌دهد که ما همه برابریم و در جامعه زندگی می‌کنیم؛ رشد دیگران، رشد من هم هست. در نتیجه، نگاه فردی برای پیشرفت و پس‌زدن دیگران با هر بی‌اخلاقیِ ممکنی، کم‌کم در ذهن ما رنگ می‌بازد.

۲ـ زدودن جهل: به‌طور عادی، هر کسی مسیر مشخصی را در روز به محل کار یا تحصیل می‌رود و با آدم‌های معدودی سر و کار دارد. نهایتاً از مشکلات همکارانش، خویشاوندانش یا همکلاسی‌هایش باخبر است. اما شرکت در مناسک دینی (خصوصاً مناسک طولانی‌ای مثل حج یا سفرهای زیارتی)، این دریچه را به روی ما می‌گشاید که آدم‌های بیشتری را بشناسیم و از مشکلات آن‌ها مطلع شویم. همین کارکرد مناسک دینی، کافی است که ما مدارای بیشتری با آدم‌های اطراف‌مان داشته باشیم، حتی با کسانی که آن‌ها را نمی‌شناسیم!

۳ـ معنابخشی به زندگی: شرکت در مناسک دینی، برای بسیاری از افراد، کارکرد معنابخشی دارد. بسیاری از دیندارها، پیش از حضور در مراسم‌ها، حس پوچی می‌کنند و ناگهان با شرکت در فلان ‌مراسمِ خاص، از لحاظ روحی تقویت می‌شوند و ــ اصطلاحاً ــ می‌توانند زندگی را ادامه دهند. همچنین، بسیاری از کسانی که احساس گناه (به معنای خاص دینی‌اش) دارند، فرصت توبه پیدا می‌کنند و یأس از رحمت خداوند در آن‌ها از بین می‌رود. حتماً کسانی را دیدید که پس از سفر حج یا سفر کربلا، متحول شده‌اند و بسیاری از اشتباهات گذشته‌شان را تکرار نمی‌کنند.

۴ـ تقویت دینداری: همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، دینداری نقش بسزایی در اخلاقی‌تر شدن انسان‌ها دارد. حضور در مناسک دینی، حس دینداری را تقویت می‌کند و در نتیجه، می‌تواند انسان‌های اخلاق‌مدارتری را تحویل جامعه دهد.

دیندارها کمتر مرتکب جُرم می‌شوند و کمتر به دیگران آسیب می‌زنند. جامعه‌شناسانی همچون دورکیم معتقدند باور به امر متعالی (فارغ از این‌که به چه دینی باور داریم) باعث می‌شود اخلاقی‌تر رفتار کنیم. طبق آمار، دیندارها در مجموع، بیشتر به فقرا کمک می‌کنند، به خیریه‌ها پول می‌دهند و در کارهای داوطلبانه مشارکت دارند.

نتیجه‌گیری

مدعای نویسنده منحصر است در این‌که مناسک دینی این ظرفیت را دارد که از ما، آدم‌های اخلاقی‌تری بسازد. آیا این مهم محقق شده است؟ لزوماً نه. بسیاری از دیندارها را می‌شناسیم که در مناسک دینی شرکت می‌کنند، اما هیچ تفاوتی با قبل‌شان نمی‌کنند. از سوی دیگر، طبق آمارهای رسمی در کشور خودمان، میزان جرم و جنایت در ماه‌هایی همچون رمضان و محرم، به‌شکل معناداری کاهش می‌یابد و نیز کارهای خیری همچون اطعام تهیدستان و کمک به فقرا به‌شکل معناداری بیشتر می‌شود.

به نظر می‌رسد در مجموع، حضور در مناسک دینی تأثیر مثبتی در رشد اخلاقی ما دارد، ولی ظاهراً مشکل در ادامه‌دار نبودنِ آن است. به‌عبارت دیگر، هنگام حضور در مناسک دینی، دینداری تقویت می‌شود، معنا به زندگی برمی‌گردد و همبستگی اجتماعی تقویت می‌شود، ولی پس از مدتی کوتاه، این دستاوردها به فراموشی سپرده می‌شوند و کم‌کم رنگ می‌بازند. بنابراین، باید چاره‌ای اندیشید که آورده‌های مناسک دینی، در جانِ آدمی ماندگار شود. نکتۀ دیگر هم در باب اخلاق دینی، برداشت درست و سوءبرداشت از دین است که در مجالی دیگر به آن خواهیم پرداخت.