کارگاه ۵۹ فلسفۀ اخلاق: «عزاداری محرم از منظر علوم شناختی دین: سازوکار دستیابی به جامعهای منسجم و اخلاقی» با ارائۀ محمد امین سرائی | پنجشنبه ۱۹ تیرماه ساعت ۱۸ به صورت مجازی
جلسۀ ۵۹ از کارگاههای فلسفۀ اخلاق با عنوان عزاداری محرم از منظر علوم شناختی دین: سازوکار دستیابی به جامعهای منسجم و اخلاقی
مقدمه
علومشناختی دین، یکی از حوزههای علمی است که میکوشد دین را از زاویۀ علوم مختلف شناختی، ازجمله علوم اعصاب، علوم تکاملی، روانشناسی، و فیزیولوژی مورد بررسی قرار دهد.
در واقع، علومشناختی دین به بررسی چیستی اثرات دین در زندگی انسان میپردازد. در سالهای اخیر، باتوجهبه پیشرفت علم و فناوری، پژوهشگران، پژوهشهای فراوانی در حوزههای مختلف علمی، دربارۀ دین انجام دادهاند.
برای مثال، بسیاری از دانشمندان در جهان تلاش کردهاند آثار مثبتی را که از سوی برخی مناسک دینی، همانند نمازخواندن، برای انسان ایجاد میشود را بهصورت علمی اثبات کنند.
در مقابل کسانی که سعی در اثبات علمی فواید دین دارند، کسانی هم هستند که با استفاده از پژوهشها، تلاش میکنند که ریشۀ دین را بزنند و دین را امری طبیعی و غیرضروری نشان دهند.
ازاینرو، جلسهای را با محمد امین سرائی (پژوهشگر علوم شناختی) ترتیب دادیم تا به این سؤال پاسخ دهیم که آیا مناسک دینی (خصوصاً عزاداری) ما را بیاخلاق میکند یا ما را اخلاقیتر میکند؟
مناسک عزاداری محرم و سازوکار دستیابی به جامعهای اخلاقی
از نظر دکتر سرایی عزاداری ماه محرم میتواند از چهار بعد به ما کمک کند تا جامعهای منسجم و اخلاقی داشته باشیم. ایشان در ادامه فایده و ثمرات عزاداری محرم از جهت دینداری، شکلدهی جامعه، سلامت و زندگی اخلاقی را توضیح میدهند.
البته ایشان در ابتدا نکاتی را پیش از شروع بحث بیان کردند. اول اینکه برخی اظهارنظرات دربارۀ مسائلی مانند عزاداری وجه علمی ندارند و قابل استناد نیستند. همچنین در این جلسه تنها دربارۀ عزاداری ماه محرم سخن گفته میشود و دیگر عزاداری ها و آیین های سوگواری مانند پیاده روی اربعین مجال بحث دیگری میطلبد. درنهایت نیز این اهداف و ثمراتی جامع نیستند و ممکن است در آینده تأثیرات دیگری نیز را بتوان برای عزاداری برشمرد.
بخش اول: تأثیرات جامعه شناختی عزاداری
دیمیتریس زیگالاتاس (Dimitris Xygalatas) یک انسانشناس و پژوهشگر یونانی-آمریکایی است که در زمینه مطالعه آیینها و مناسک در فرهنگهای مختلف فعالیت میکند. به اعتقاد زیگالاتاس تمام مناسک جمعی انسان ها را به یکدیگر نزدیک می کند اما مناسکی که دردناک هستند مانند چسبی بسیار قوی عمل میکنند که باعث همبستگی شدید اجتماعی میشوند. از نظر او انسانها در مناسک دردناک یک هویت جدید می سازند و تک تک افراد خود را بازتعریف میکنند. این آیین ها سبب افزایش حس اعتماد نیز می شوند. البته این مناسک فواید دیگری نیز دارد که در بخشهای بعدی از آنها یاد میشود.
آقای زیگالاتاس در تحقیق خود به این نتیجه رسید که در ایینی مانند راه رفت روی زغال داغ انسان ها نزدیکی را حتی در سطح فیزیولوژیک هم حی می کنند.
در ادامه دکتر سرایی در پاسخ به این شبهه که چرا برای ایجاد همبستگی به دنبال مناسک و آیین های شاد نمی رویم، بیان کردند که شادی به اندازۀ غم، آدمها را به یکدیگر نزدیک نمی کند. به همین شکل آیین های دردناک و غم آلود تاثیر بیشتری در ایجاد همبستگی و نزدیکی بین انسان ها دارد.
بخش دوم: تأثیرات عزاداری بر اخلاق
دکتر سرایی در ابتدای طرح بخش دوم، به این نکته اشاره کردند که منظور از اخلاق در این بخش، اخلاق فردی نیست. در رابطه با اخلاق فردی در بخش دین مطالبی را ارائه خواهند کرد. اما در اینجا منظور از اخلاق، اخلاقی است که انسانشناس ها مطرح میکنند. مطالبی مانند بخشندگی، کمک به دیگران و امثال آن.
تأثیری که این نوع مناسک برای افزایش همدلی دارد از این بابت است که تک تک افراد تلاش می کنند تا رنج دیگری را درک کنند و بفهمند که در این صورت به احتمال زیاد به او بیشتر کمک خواهند کرد.
به طور مثال وقتی در مراسم مرثیه خوانی، روضه ها و مصیبت های اهل بیت ع را می شنویم، این شنیدن های مکرر باعث فعال شدن قسمت همدلی در مغز می شود. فعال شدن این قسمت از مغز سبب می شود تا انسان ها راحت تر درد و رنج اطرافیان خود را درک کنند و درنتیجه به کمک آنها بشتابند.
