دوش وقت افطار از غصه نجاتم دادند! | تأثیر روزه بر افزایش خویشتن‌داری
در باب تأثیر روزه بر افزایش خویشتن‌داری
روزه، آیینی کهن و مشترک در میان ادیان و فرهنگ‌های مختلف است که به شکل‌های گوناگون خود را نشان می‌دهد؛ از خالی نگه‌داشتن شکم از غذا و دوری از خوردن و آشامیدن در ساعاتی مشخص گرفته تا بستن زبان و حواس از لذت‌های جسمانی.
این سنت دیرپا، نه‌تنها در اسلام، بلکه در بسیاری از باورها و سنت‌های جهان، جایگاهی ویژه دارد و انسان را به سوی تعالی معنوی، پرورش روحی و هدایت اخلاقی فرا می‌خواند. روزه، فرصتی است برای انسان تا با خود روبه‌رو شود، بر خواسته‌هایش چیره گردد و اراده‌اش را برای رویارویی با چالش‌های زندگی تقویت کند.
همۀ ما در زندگی روزمره با تمایلاتی روبه‌رو می‌شویم که گاهی ما را وسوسه می‌کنند تا بی‌درنگ آن‌ها را برآورده کنیم؛ خواه این تمایل، هوسِ خوردن چیزی باشد، خواه نیاز به پاسخ فوری‌دادن به حرف یا رفتاری که ما را آزرده کرده است. اما اگر همیشه تسلیم این خواسته‌های لحظه‌ای شویم، در درازمدت به خود و اطرافیان‌مان آسیب می‌زنیم.
برای مثال، ممکن است در لحظه‌ای از خشم به کسی پرخاش کنیم یا در برابر حرف نادرستی شتاب‌زده واکنش نشان دهیم و بعد پشیمان شویم. اینجا صبوری و خویشتن‌داری به کمک ما می‌آیند و ما را از افتادن در دام رفتارهای غریزی و غیرمنطقی حفظ می‌کنند.
سنت روزه‌داری، در کنار کارکردهای متعددش، تمرین به تعویق‌انداختن ارضای تمنیات درونی است. آمار‌ها نشان می‌دهد پرخاشگری‌‌های شخصی و برخورد‌های فیزیکی در کشور‌های اسلامی طی ماه رمضان کاهش می‌یابد. می‌توان گفت روزه راهی برای تقویت ویژگی خویشتن‌داری و خودکنترلی است (منبع).
روزه، فرصتی است برای انسان تا با خود روبه‌رو شود، بر خواسته‌هایش چیره گردد و اراده‌اش را برای رویارویی با چالش‌های زندگی تقویت کند.
خویشتن‌داری، نیرویی درونی است که ما را از اسارت هیجانات ناپایدار و وسوسه‌های زودگذر آزاد می‌کند. روزه، تمرینی عملی برای به دست آوردن این نیروی ارزشمند است.
کسی که می‌تواند ساعت‌های طولانی گرسنگی و تشنگی را تاب بیاورد و آرامشش را حفظ کند و همچنین از چشم و گوش و زبان و رفتار خود در حین روزه‌داری مراقبت کند، به احتمال زیاد در مهار خشم، دوری از قضاوت شتاب‌زده و حتی مقاومت در برابر خواسته‌های ناسالم دیگر نیز موفق‌تر خواهد بود.
از این منظر، روزه نوعی ورزش برای جسم و روح است؛ به تعبیر سنتی، «ریاضت» که به‌معنای تحمل سختی برای تربیت و پرورش روح است. روزه‌داری انسان را منضبط می‌کند، او را از حالات تکانشی و ناپختۀ روانی دور نگه می‌دارد و به او می‌آموزد که برای رسیدن به مقاصد بزرگ‌تر، لذت‌های کوچک را به تأخیر بیندازد، مشابه آنچه در نتایج آزمایش والتر میشل، روان‌شناس آمریکایی شاهد هستیم.
در این آزمون (تست مارشمالو) به تعدادی کودک یک شیرینی می‌دهند و به آن‌ها می‌گویند که اگر شیرینی خود را تا یک ساعت بعد نگه داشتید، یک شیرینی دیگر جایزه می‌گیرید. عده‌ای تاب نمی‌آورند و شیرینی خود را می‌خورند؛ اما عده‌ای دیگر تحمل می‌کنند و تا آخرین دقایق خود را نگه می‌دارند و جایزه می‌گیرند.
سال‌ها بعد، میشل و همکارانش، موقعیت این کودکان را بررسی کردند و متوجه شدند به میزانی که کودکان در برابر وسوسۀ خوردن شیرینی مقاومت کرده‌اند، وضع تحصیلی و شغلی بهتری دارند. این آزمایش اهمیت خویشتن‌داری و به تأخیر انداختن خوشی برای رسیدن به مقصود را نشان می‌دهد.
در فرهنگ اسلامی، خویشتن‌داری با مفهوم «حلم» پیوند عمیقی دارد؛ فضیلتی که به‌معنای شکیبایی، بردباری، درنگ و تأمل است و انسان را از واکنش‌های نسنجیده و هیجانی بازمی‌دارد.
روزه، نیروی صبر و شکیبایی را در انسان تقویت می‌کند. بنابر آنچه در روایات آمده، روزه یکی از مصادیق صبر در آیۀ ۴۵ سورۀ بقره است. «وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ؛ از صبر و نماز یاری جویید.» کسی که در طول روز، بدون اجبار بیرونی و فقط با اتکا به قدرت اراده، حتی از خواسته‌های مشروع خود می‌گذرد، در حقیقت دائماً در حال مراقبت از خویش است.
این مراقبت مداوم، او را در برابر هوس‌ها مقاوم می‌سازد و ظرفیتش را برای صبر بر ناملایمات زندگی افزایش می‌دهد. چنین انسانی، با هر روزی که روزه می‌گیرد، درسی از بردباری و خودسازی می‌آموزد و به‌سوی زندگی‌ای متعادل‌تر و اخلاقی‌تر حرکت می‌کند.
خداوند در آیۀ ۱۸۳ سورۀ بقره می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ ای اهل ایمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده، همان‌گونه که بر پیشینیان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهیزکار شوید.» بنابر تصریح آیۀ قرآن هدف اصلی روزه در اسلام، رسیدن به تقواست؛ تقوا یعنی انسان در همۀ اعمال و رفتار خود مراقب باشد که آیا این کار مطابق رضای خدا و امر الهی است، یا نه. اما تقوا چه مصادیقی دارد؟ چه نتایجی به‌دنبال می‌آورد؟ افراد باتقوا چه خصوصیاتی دارند؟
پاسخ خود را در صحیفۀ سجادیه جست‌وجو می‌کنیم. امام سجاد (ع) در فراز دهم از دعای مکارم‌الاخلاق، از خداوند می‌خواهد: «وَ حَلِّنِي بِحِلْيَةِ الصَّالِحِينَ وَ أَلْبِسْنِي زِينَةَ الْمُتَّقِينَ؛ مرا به زیور شایستگان بیارای و زینت پرهیزکاران را به من بپوشان.»
سپس در ادامۀ دعا خصوصیاتی برای متقین ذکر می‌شود که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: گسترش عدالت، فروخوردن خشم، خاموش‌کردن آتش فتنه، نزدیک‌کردن دل‌های از هم دورافتاده، اصلاح روابط میان افراد، آشکارکردن خوبی‌های دیگران، پوشاندن عیب‌هایشان، نرم‌خویی، فروتنی، خوش‌رفتاری، آرامش، وقار، خوش‌اخلاقی، پیشی‌گرفتن به‌سوی فضیلت، انتخاب نیکی و احسان، ترک سرزنش و خوبی‌کردن به غیر مستحق. بنابراین تقوا و خویشتن‌داری، تنها پرهیز از گناهان فردی نیست، بلکه تعهدی است به ساختن جامعه‌ای که در آن عدالت، انصاف و محبت، حرف اول را بزنند.
سنت روزه‌داری، در کنار کارکردهای متعددش، تمرین به تعویق‌انداختن ارضای تمنیات درونی است. آمار‌ها نشان می‌دهد پرخاشگری‌‌های شخصی و برخورد‌های فیزیکی در کشور‌های اسلامی طی ماه رمضان کاهش می‌یابد. می‌توان گفت روزه راهی برای تقویت ویژگی خویشتن‌داری و خودکنترلی است
در نهایت، روزه ما را به تقوا، خودمراقبتی، حلم و خویشتن‌داری می‌رساند. و خویشتن‌داری، ما را به انسانی اخلاقی‌تر تبدیل می‌کند. وقتی تمرین می‌کنیم بر خواسته‌ها و هیجاناتمان مسلط شویم، دیگر به‌راحتی تسلیم خشم نمی‌شویم. با شتاب‌زدگی به دیگران آسیب نمی‌زنیم و در برابر وسوسه‌هایی که ما را از مسیر درست دور می‌کنند، ایستادگی می‌کنیم.
این خودکنترلی، رفتارهای ما را متعادل‌تر می‌کند. ما را به سوی گفتار و کرداری سوق می‌دهد که با آرامش، احترام و توجه به حقوق دیگران همراه است. روزه، با پرورش این خصلت ارزشمند، نه‌تنها جسم و روح ما را پاکیزه می‌کند، بلکه زندگی ما را به سوی افقی می‌برد که در آن اخلاق، راهنمای هر تصمیم و هر گام ماست. همچنین ما را از خودخواهی دور می‌کند، روابط‌مان را گرم‌تر و صمیمی‌تر می‌سازد و به‌تدریج جامعه‌ای اخلاقی پدید می‌آورد.
