معرفی کتاب احترام به خودمختاری؛ اصول اخلاق زیست‌پزشکی

کتاب احترام به خودمختاری کتاب بسیار جالبی‌ست. موضوع کتاب اصول اخلاق پزشکی است که در ادامه‌ی مطالبی که خدمتتان ارائه می‌کنم به این مسئله پرداخته‌ام.

آقای تام بیچامپ¹ و دوستش جیمز چیلدرس² از اساتید بنام و مجرب در رشته پزشکی و همچنین اخلاق هستند که توانسته‌اند به شکل خوبی از عهده نگارش این کتاب به صورت جامع و مانع بربیایند. این ترجمه حاصل هفتمین ویرایش از این کتاب است که در اختیار خوانندگان محترم قرار می‌گیرد.

شاید کتاب‌های دیگری از این دست با عناوین مختلف مسئولیت‌های پزشکی را در فقه و دیگر مباحث اخلاقی مورد بررسی قرار داده باشد اما هیچ کدام از این منابع به‌عنوان یک منبع درسی برای دانشجویان و محققان مورد استفاده قرار نگرفته است. حتی اگر به این موضوع علاقه ندارید حداقل این کتاب را ورق بزنید و از کلیات آن استفاده کنید.

بیاید گزارش این کتاب را با این سؤال شروع کنیم:

چه باید کرد؟

خانم متأهلی، با تحصیلات بالا، آماده زایمان در هفته ۲۷ام حاملگی است. او براي جلوگیری از زایمان زودرس جهت درمان با توکولیتیک بستري شده است. با توجه به احتمال بروز موربیدیتی همراه در نوزاد، بیمار درخواست می‌کند که اگر نوزاد زودتر به دنیا آمد، هیچ اقدامی جهت احیای نوزاد انجام نگیرد. در این موقعیت چه باید کرد؟

چرا کتاب احترام به خودمختاری را بخوانیم؟

ما در این کتاب با اصولی مواجه خواهیم شد که هم برای خودمان و هم برای دیگران مفید بوده و راه‌حل‌هایی را طبق اصول اخلاقی به ما گوشزد می‌کند. اصولی که مبتنی بر آن اعمال و انتخابات فردی افراد نباید توسط دیگران محدود گردد. و همچنین همه وظیفه دارند که از رسیدن ضرر و زیان و آسیب به دیگران جلوگیری کنند. هر انسانی وظیفه دارد که به دیگران کمک کند تا آنچه که بهترین است برای او رخ دهد. زمانی که اطلاعات شخصیِ کسی برای دیگری فاش گردید این امر مبتنی بر این است که فرد دریافت‌کننده اطلاعات نباید آن را به دیگران فاش سازد. هرکس باید اطلاعات مربوط به شخص دیگر را به صورت صحیح و کامل به وی انتقال دهد. پزشکان به عنوان صاحب حرفه وظیفه دارند که قواعد، اصول و مفاهیم اخلاقی را که ارتباط بین بیمار با پزشکان و همکاران و جامعه به‌طور کلی را تمشیت می‌کند رعایت کنند. این قواعد و اصول به ما کمک می‌کنند که هم از حقوق خودمان مطلع شویم و هم در مواجهه با برخورد به مشکل به صورت اخلاقی عمل کنیم.

وقتی نگارش شروع شد …

به گفته بیچامپ در اواخر سال ۱۹۷۷ میلادی زمانی‌که همراه با چیلدرس نوشتن این کتاب را شروع کردند، اخلاق زیستی نه تنها یک رشته و موضوع جدید، بلکه واژه جدیدی نیز به حساب می‌آمد، اما اکنون آثار بسیاری در این باره نوشته شده و پیشرفت‌های چشم‌گیری در این زمینه به دست آمده است. در خلال سال‌های گذشته تغییرات گسترده‌ای در این حوزه رخ داده است. هنگامی که نوشتن این کتاب آغاز شد اخلاق زیستی اصطلاح جدیدی بود و این رشته فاقد ادبیات و مطمئناً فاقد کار ساختارمند و مؤثر بود. اما اکنون ادبیات گسترش یافته و تغییرات زیادی در همه ویرایش‌ها دیده می‌شود.

کتاب احترام به خودمختاری شامل سه بخش و ده فصل است:

• بخش اول: بنیان‌های اخلاقی، شامل سه فصل؛ ۱. هنجارهای اخلاقی ۲. منش سیرت اخلاقی ۳. شأن منزلت اخلاقی
• بخش دوم: اصول اخلاقی شامل پنج فصل؛ ۴. اصل احترام به خودمختاری ۵. اصل عدم ضرررسانی ۶. اصل سودرسانی ۷. اصل عدالت ۸. روابط حرفه‌مندان بیمار.
• بخش سوم: نظریه و روش‌ها شامل دو فصل ۹. نظریه‌های اخلاقی ۱۰. روش و توجیه اخلاقی.

فصل‌های کتاب در هر ویرایش تغییر داشته است. بیچامپ در ویرایش هفتم که مبنای پژوهش حاضر است، تغییرات چاپ هفتم را نسبت به چاپ اول بیان کرده است. بنا به این گزارش، برای نمونه در فصل خودمختاری، نظریه‌های خودمختاری به شکل گسترده بیان شده و قسمت «استفاده درمانی از دارونما» به آن اضافه شده است.

نحوه و فرایند تصمیم‌گیری در درمان بیماران، یکی از مسائل مهم در دانش اخلاق پزشکی است، به‌ویژه اگر پزشک در تصمیم‌گیری، با برخی محدودیت‌ها مواجه باشد. در دانش اخلاق پزشکی جدید، به منظور حل‌ این معضل، از اصل اتونومی، به معنای احترام به خودمختاری و استقلال فردی، بهره گرفته می‌شود؛ به این معنا که پزشکان، پس از قرار دادن اطلاعات لازم در اختیار بیمار از طریق جلب مشارکت وی، در خصوص نحوه درمان یا عدم درمان او تصمیم می‌گیرند. یافته‌ها، نشان می‌دهد که اصل اتونومی ‌به مفهوم رایج آن در نگاه دینی، به صورت کلی پذیرفتنی نیست، بلکه آن را با وجود شرایطی می‌توان پذیرفت. انسان و به تبع آن بیمار، در دیدگاه قرآن کریم، هیچ‌گونه استقلالی در نظام تکوین و تشریع ندارند و صرفاً از اختیار مطلق در نظام تکوین و نه تشریع بهره‌مندند.

یک کتاب و دو نویسنده

تام بیچامپ کیست؟

در مطالعاتی که بنده داشتم متوجه شدم تام بیچامپ، فیلسوف امریکایی و متخصص در فلسفه هیوم، فلسفه اخلاق، اخلاق زیستی و اخلاق حیوانات، متولد شهر آستین مرکز ایالت تگزاس در جنوب امریکا است. او مدرک کارشناسی خود را از دانشگاه متودیست جنوبی در ۱۹۶۳ میلادی و کارشناسی ارشد را از دانشکده الهیات دانشگاه ییل و دکترای فلسفه را از دانشگاه جان هاپکینز در ۱۹۷۰ میلادی گرفته است.

بیچامپ استاد فلسفه و محقق ارشد در مؤسسه اخلاق دانشگاه کندی است. بیچامپ نویسنده یا نویسنده مسئول در چند کتاب مرتبط با اخلاق و فلسفه دیوید هیوم است که ازجمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• هیوم و مسئله علیت با همکاری الکساندر روسانبرگ
• تاریخچه و نظریه رضایت آگاهانه
• استفاده انسانی از حیوانات با همکاری باربارا اورلنز و دیگران
• سرویراستار دوره آثار هیوم؛ ویرایش انتقادی آثار دیوید هیوم، دانشگاه آکسفورد
• سرویراستار کتاب راهنمای جامع اخلاق حیوانات آکسفورد با همکاری آر. جی. فری.

بیچامپ افزون بر این، بیش از ۱۵۰ مقاله علمی در مجله‌های مختلف منتشر کرده است. گزیده‌ای از مقالات مرتبط با حوزه اخلاق زیستی را انتشارات دانشگاه آکسفورد در سال (۲۰۱۰) با عنوان پایبندی به اصول بازنشر کرده است.
برخی از مسئولیت‌های بیچامپ عبارت‌اند از: ۱. عضویت در مرکز هیستینگز ۲. فعالیت در زمینه اصول اخلاق پزشکی به همراه جیمز چیلدرس.

او افتخارات متعددی نیز در طول زندگی مطالعاتی خود داشته که برخی از افتخارات وی نیز از این قرار است: ۱. دریافت جایزه بنیاد ملی علوم برای پیشبرد کار در اخلاق حیوانات. ۲. نخستین برگزیده دریافت جایزه یادبود برای پیشبرد درک بیشتر و تبادل‌نظر بین دو رشته حقوق. ۳. پیشنهاد جایزه به رسمیت شناختن حرفه به دانشگاه جورج تاون این جایزه به آن دسته از اعضای هیئت علمی داده می‌شود که در یک حرفه دارای پژوهش‌های برجسته هستند. ۴. دریافت جایزه یک عمر تلاش از انجمن امریکایی اخلاق زیستی و علوم انسانی در به رسمیت شناختن سهم برجسته و انتشار قابل توجه در اخلاق زیستی و علوم انسانی. ۵. دریافت جایزه بیچر هنری از مرکز هیستینگز نیویورک برای یک عمر کمک به اخلاق در پژوهش و دیگر حوزه‌های اخلاق زیستی. ۶. دریافت جایزه یک عمر تلاش برای تعالی اخلاق پژوهش مبتنی بر مسئولیت عمومی در پزشکی و پژوهش.

بیچامپ در حال حاضر به‌عنوان محقق در دانشگاه جان هاپکینز با افرادی، همچون روت فادن، استیون گودمن، نانسی کاس، پیتر پرونووست و شان تونس همکاری دارد.

جیمز چیلدرس کیست؟

جيمز فرانکلين چيلدرس هم در نوشتن این کتاب سهمی دارد. او فیلسوف و استاد اخلاق به‌ویژه در حوزه اخلاق پزشکی، دانشکده الهیات دانشگاه ییل (۱۹۴۰) میلادی است. او تحصیلکرده دانشکده گیلفورد است. وی استاد و پدر اخلاق مسیحی در مؤسسه کندی در دانشگاه جورج تاون است.

چیلدرس مسئولیت‌های گوناگونی، همچون نایب رئیس کارگروه ملی پیوند اعضا، عضو هیئت مدیره شبکه یکپارچه برای به اشتراک‌گذاری اعضای بدن، عضو کمیته اخلاق، عضو کمیته ژن‌درمانی، عضو کمیته مشورتی اخلاق پزشکی و مسئولیت‌های متعدد در آزمایش‌های بالینی را بر عهده داشته است. چیلدرس در فاصله (۱۹۹۶) تا (۲۰۰۱) میلادی در گروه ملی مشورتی اخلاق زیستی فعالیت داشت؛ همچنین در بخش نهاد اخلاق زیستی مرکز هیستینگ، تحقیقات مستقلی داشته است. ازجمله افتخارات چیلدرس می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• برگزیده شورای پیشرفت و حمایت از آموزش به‌عنوان استاد سال در ایالت ویرجینیا؛
• دریافت جایزه جفرسون دانشگاه ویرجینیا؛
• دریافت جایزه یک عمر دستاورد از جامعه امریکا در زمینه اخلاق زیستی و علوم انسانی؛
• دریافت جایزه بیچر هنری نولز از مرکز هیستینگز؛

چیلدرس در حال حاضر استاد اخلاق در گروه مطالعات دینی و نیز استاد رشته پزشکی در دانشگاه ویرجینیاست و مؤسسه خود را که در زمینه تحقیقات برای اخلاق عملی فعالیت دارد، اداره می‌کند.

برخی از آثار چیلدرس عبارت‌اند از:

• پدرسالاری در بهداشت و درمان؛
• استدلال عملی اخلاق زیستی؛
• فرهنگ لغت جدید اخلاق مسیحی؛
• چه کسی باید تصمیم بگیرد؟
• مسئولیت اخلاقی در درگیری؛ مقاله در عدم خشونت، جنگ و وجدان؛
• اولویت در اخلاق پزشکی؛
• نافرمانی مدنی و تعهد سیاسی؛ یک مطالعه در اخلاق اجتماعی مسیحی.

مترجم حرفه‌ای از پس کتاب برمی‌آید … .

دکتر سعید نظری توکلی مترجم این کتاب عضو کمیته اخلاق در پژوهش مرکز تحقیقات پوست دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی بوده و همچنین قائم مقام پژوهشکده اخلاق حرفه ای دانشگاه تهران را در کارنامه خود دارد از کارهای اجرایی دیگر او نیز می‌توان به مدیر گروه فقه پزشکی مرکر اخلاق و حقوق پزشکی دانشگاه شهید بهشتی، عضو هیئت مؤسس و عضو هیئت مدیره انجمن بین‌المللی اخلاق زیستی اسلامی، ایران، عضو شورای پژوهشی مرکز اخلاق و حقوق پزشکی دانشگاه است.

او فارغ‌التحصیل رشته دکتری فلسفه اسلامی از جامعه دمشق است. وی استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی است. آقای توکلی در سال ۱۳۹۴ موفق به دریافت جایزه ملی بابت نظریه پیدایش جهان در حکمت یمانی و حکمت متعالیه شد. وی همچنین عضو داوران یازدهمین جشنواره بین‌المللی تحقیقاتی رویان، تهران بود.

این کتاب از مهمترین منابع رسمی در حوزه اخلاق زیست پزشکی است که نخستین بار در سال ۱۹۷۹ میلادی نگاشته شده است و تاکنون نویسندگان هفت ویرایش بر متن آن انجام داده‌اند و انتشارات دانشگاه آکسفورد به چاپ رسانیده است. با اینکه حدود پنج دهه از نگارش این کتاب می‌گذرد، همچنان در مراکز آموزشی پزشکی به‌عنوان کتاب اصلی و مرجع در حوزه اخلاق پزشکی شناخته می‌شود.

آقای دکتر سعید نظری توکلی اضافاتی را همراه با ترجمه این کتاب داشته است. که در ادامه به توضیحات ایشان در این‌باره اشاره می‌کنیم.

ترجمه کتاب به زبان فارسی

روشن به نظر می‌رسد که نبود محتوای بومی متناسب با ساختار اجتماعی ایرانی اسلامی از یک‌سو و ضرورت آموزش ازسوی دیگر ما را ناگزیر کرد که تا از ابزار ترجمه برای انتقال محتوای دانش اخلاق پزشکی به دانشجویان خود بهره جوییم، اما هرچه از عمر این دوره‌های آموزشی می‌گذرد، کمبود منابع بومی بیش‌ازپیش احساس می‌شود.

پس از جدی شدن مسئله انتشار کتاب، کاستی‌هایی در ترجمه آن مشاهده می‌شد و همین امر سبب گردید تا با بازخوانی چندباره متن ترجمه شده و تطبیق آن با متن اصلی کتاب به زبان انگلیسی، محتوا را از نظر نگارشی ویرایش شود. از آنجا که انتقال محتوا به مخاطب بیش از پای‌بندی به عبارت‌های نویسنده اهمیت داشت، تلاش شد با پرهیز از ترجمه واژه به واژه و استفاده از ترجمه آزاد، دیدگاه نویسندگان کتاب را درباره اصل خودمختاری و مسائل وابسته به خوانندگان محترم منتقل شود. برای اطمینان بیشتر، اصطلاحات گوناگون به کار رفته در کتاب شناسایی پس از یکسان‌سازی معنایی در پاورقی درج گردید. آنچه در ترجمه این فصل بسیار مهم به نظر می‌رسد، معادل‌یابی فارسی برای واژه Autonomy است. پیشنهادهای مختلفی برای برگردان فارسی این کلمه وجود دارد: «خودآئینی»، «انتخاب مستقل»، «استقلال رأی»، «خودقانون‌گذاری»، «خودفرمانروایی»؛ ولی به نظر مترجم، «خودمختاری» جایگزین مناسبی برای اتونومی است.

دهخدا واژه «خودمختار» را چنین معنا کرده است: «مستقل، آنکه عنان انجام کار خود را بدون قیم به‌دست دارد، بدون قیم، بدون صاحب اختیار، بدون سرپرست همچنین وی در تعریف «خودمختاری» آورده است: استقلال، بدون قیمومت، بدون صاحب اختیاری، دقت در معانی واژه خودمختاری نشان می‌دهد که بهترین گزینه مناسب برای ترجمه اتونومی آزادی است؛ چرا که همه مؤلفه‌های مؤثر در در کاربست‌های اتونومی در اخلاق پزشکی را داراست. شاهد بر درستی این انتخاب آن است که نویسندگان از عبارت‌های دیگری برای معانی نزدیک به خودمختاری همچون قضاوت مستقل یا انتخاب مستقل استفاده کرده‌اند.

باید بدانیم خودمختاری چیست؟

خودمختاری یا خودآیینی (به انگلیسی: Autonomy ) در لغت به معنای استقلال و آزادی است و در عالم سیاست به معنی استقلال محدود یک واحد سیاسی است. آیا ما در این کتاب با یک واحد سیاسی طرف هستیم یا مفهوم دیگری در میان است؟ قطعاً منظور ما خودمختاری اخلاقی است. خودمختاری اخلاقی توانایی انسان است تا جنبه‌های خصوصیات اخلاقی را برای خود ارزیابی کند. به عنوان مثال: چه چیزی درست است یا چه چیزی غلط یا چه چیزی عادلانه یا ناعادلانه است؟ در نظر گرفته شده است که افراد قادر به قضاوت در مورد نحوه عمل یا واقعیت هستند بدون در نظر گرفتن عوامل بیرونی که ممکن است بر این ارزیابی تأثیر بگذارد. با این حال، در سطح واقعی، استقلال اخلاقی افراد به شدت تحت‌تأثیر محیط اجتماعی است. خودمختاری اخلاقی محصول رشد انسانی و شخصی تلقی می‌شود و به مردم امکان تصمیم‌گیری در نتیجه ارزش‌های اخلاقی و درک انتقادی آنها از جهان را می‌دهد.

توضيح و تحليل متن کتاب

بخش زیادی از مطالب اخلاق پزشکی درباره چگونگی تنظیم روابط متقابل پزشک و بیمار و حقوق و وظایف دوسویه بیمار و کادر درمانی است و هردوی آنها ارتباط گسست‌ناپذیری با فرهنگ و دیگر مؤلفه‌های اجتماعی جامعه‌ای دارند که اقدامات ناظر به درمان‌گری در آن جامعه انجام می‌شود. نبود محتوای بومی متناسب با ساختار اجتماعی ایرانی اسلامی سبب شد تا با درج توضیح‌های گسترده، محتوای کتاب را براساس مبانی فقهی و حقوقی و با استناد به منابع معتبر ارزیابی کنیم؛ زیرا طرح بحث خودمختاری یا اتونومی در اخلاق پزشکی مدرن هرچند پیشینه‌ای پنجاه ساله دارد، فقهای مسلمان در خلال چهارده قرن گذشته، از همین محتوا در قالب اصل سلطنت قاعده‌ «الناس مسلطون علی انفسهم» و با مضمونی گسترده‌تر، بحث کرده‌اند. بدین ترتیب، زمینه‌ای فراهم شد تا خوانندگان گرامی هم با مبانی فکری بیچامپ و چیلدرس در اخلاق پزشکی آشنا شوند و هم با تفاوت‌نظر فقیهان و فیلسوفان مسلمان درباره آنها. گستردگی توضیحات فقهی و حقوقی که با بهره‌گیری از حدود ۲۴۰ منبع فارسی، عربی و انگلیسی تدوین شده است و حجم زیاد آنها نسبت به مطالب کتاب سبب گردید تا این مطالب از حالت پانوشت خارج و به‌عنوان پی‌نوشت در آخر فصل اول و در انتهای ترجمه فصل خودمختاری، آورده شود.

مقایسه اصول اخلاق پزشکی در اسلام با سکولاریسم

در مقاله‌ای با عنوان «مقایسه اصول اخلاق پزشکی در اسلام با سکولاریسم» کوشیده‌اند در مطالعه‌ای تطبیقی خاستگاه دینی اصول اخلاق پزشکی را تبیین کنند. عنوان مقاله کژتابی دارد؛ زیرا ازسویی، اسلام به‌عنوان دین، بحثی درباره اصول اخلاق پزشکی مطرح نکرده و نمی‌تواند هم مطرح کند، بلکه دستگاه‌های مختلف فقهی مذاهب اسلامی یا دانش اخلاق اسلامی عهده‌دار طرح و تبیین چنین مسئله‌ای است؛ از دیگر سو، سکولاریسم نیز به‌عنوان جریان فکری عرفی‌گرایی، درباره اصول اخلاق پزشکی بحثی نکرده است، بلکه این مکاتب اخلاقی برآمده از نگرش سکولار است که در این‌باره طرح بحث می‌کنند. افزون بر این، نویسندگان بخش زیادی از حجم مقاله را به طرح مطالب روشن و بدیهی باورهای کادر درمانی در ارائه چنین خدماتی است.

روشن است وقتی پیروان مذاهب مختلف اسلامی حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی، ظاهری، اباضیه، شیعه دوازده امامی، شیعه اسماعیلی، شیعه زیدی و فقهای آنها بر تصمیم‌گیری و عمل مبتنی بر اصول مذهب خود پافشاری دارند، نمی‌توان با نادیده انگاشتن این واقعیت، از اصول اخلاق زیستی مشترک سخن به میان آورد، مگر درصورتی‌که همه مذاهب بر چیستی، دامنه و کاربست آن اصول اتفاق‌نظر داشته باشند. به «مصالح عامه» هرچند در مذاهب اسلامی به شکل‌های مختلفی توجه شده است، نه در مفهوم آن اتفاق‌نظری وجود دارد و نه در قلمرو و کاربست آن؛ بنابراین، نمی‌توان از آن به‌عنوان اصل اخلاق زیستی مشترک اسلامی یاد کرد.

تلاش ساشادینا برای ایجاد نظام فقهی التقاطی، نه براساس مبانی مذاهب اسلامی قابل پذیرش است و نه می‌تواند مبنایی برای تصمیم‌گیری اخلاقی فقهی در مسائل زیست پزشکی، ازجمله سقط جنین، کاهش جنین، اهدای عضو، قطع حمایت از بیماران رو به مرگ، درمان ناباروری با اهدای جنین، اهدای اسپرم، اهدای تخمک، مادر جانشین و … در نظر گرفته شود. پس از نقل چند مطلب کوتاه درباره اتونومی، می‌نویسند: «توانایی فرد برای خودمختار بودن، ظرفیت او برای انتخاب براساس آگاهی‌ها و اعتقادات و ارزش‌های فردی اتونومی نامیده می‌شود. آنچه مسلم است، اسلام احترام به نظر فرد و در نظر گرفتن اختیار او را لازم می‌داند، اما تا جایی که به ضرر خود فرد، جامعه و سایرین نباشد».

پژوهشی بر کتاب

بیچامپ در فصل چهارم از بخش دوم کتاب، از موضوع خودمختاری بحث کرده است. احترام به خودمختاری ازجمله اصول اخلاق زیست پزشکی است که در تحلیل روایی یا ناروایی اخلاقی بسیاری از مسائل پزشکی استفاده می‌شود و یکی از مبانی مهم تصمیم‌گیری کادر درمانی و بیماران در انجام یا عدم انجام، همچنین پذیرش یا عدم پذیرش اقدامات درمانی است.

دسترسی به محتوا

برای آسان‌سازی دسترسی خوانندگان محترم به محتوای متن اصلی، همچنین توضیحات فقهی، حقوقی و اخلاقی آن، کتاب در سه سطح: اصطلاحات علمی، فقهی، حقوقی، اخلاقی و … اصطلاحات پزشکی نام بیماری‌ها، نام داروها، روش‌های درمانی و اسامی اشخاص و کسان، نمایه‌سازی و … که به آخر متن اضافه شدند.

افزون بر این، قسمتی نیز با نام اصطلاح‌نامه انگلیسی فارسی آماده شد تا معادل فارسی اصلاحات انگلیسی به کار رفته در متن اصلی کتاب برای خوانندگان محترم توضیح داده شود. بررسی محتوای متن انگلیسی کتاب نشان می‌دهد که نویسندگان در قالب پی‌نوشت، در برخی موارد توضیحات مختصری درباره مطالب خود نگاشته‌اند و منابع مورد استفاده و مستندات علمی خود را بیان کرده‌اند. اهمیت توجه به این توضیحات و ارجاعات نویسندگان سبب شد تا ابتدا محل ارجاعات در متن ترجمه جا نمایی و سپس مطالب آن در پاصفحه درج گردد؛ سپس منابع مورد استفاده نویسندگان که تعداد آنها به ۱۶۵ مورد می‌رسد، استخراج و در پایان کتاب به صورت مستقل آورده شود.

استخراج منابع نویسندگان و افزودن آنها به آخر کتاب از آن‌رو اهمیت دارد که از یک‌سو خوانندگان محترم را با سیر تاریخی طرح مباحث اخلاق پزشکی در مغرب زمین و تلاش‌های محققان مختلف آشنا می‌کند و ازسوی دیگر، نشان می‌دهد که نویسندگان هیچ شناختی از زیرساخت‌های علمی این مباحث در سایر نظام‌های اخلاقی و حقوقی ازجمله نظام اخلاقی و حقوقی اسلام ندارند.

بیچامپ می‌گوید در نامه‌ای که چندی پیش به نویسندگان کتاب نوشتم، همین مطلب را به ایشان یادآور شدم و آن را به‌عنوان یکی از کاستی‌های کتاب برشمردم، اما چیلدرس در پاسخ تنها به بیان این نکته بسنده کرد که در دانشگاه محل خدمتش همکاران مسلمانی هستند که وی را از وجود چنین دیدگاه‌هایی آگاه کرده‌اند. اشاره چیلدرس به کتاب Islamic Biomedical Ethics, Principles and Application است که استاد عبدالعزیز ساشادینا نوشته و انتشارات دانشگاه آکسفورد در سال ۲۰۰۹ منتشر کرده است. این کتاب با عنوان اخلاقیات زیست پزشکی به فارسی ترجمه و در سال ۱۳۹۰ با حمایت مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی منتشر شده است.

در منابع فقهی اهل سنت برخلاف منابع فقهی امامیه، قاعده حاجت به‌عنوان قاعده‌های مستقل از قاعده اضطرار بحث شده است. ساشادینا در اثر خود نتوانسته است به چنین تمایزی توجه کند. آن‌گونه که مشاهده می‌شود، محور گفت‌وگوی ساشادینا در کتابش، اصول اخلاق زیست اسلامی است؛ پس طبیعی به نظر می‌رسد که این اصول مورد اتفاق همه مذاهب اسلامی در قضاوت و تصمیم‌گیری باشند، حال آنکه «مصالح مرسله» تنها مورد تأیید برخی از مذاهب اسلامی است و فقهای امامیه در بررسی فقهی مسائل زیست پزشکی به آن توجه نمی‌کنند. اگر ادعای وی داشتن نگاه جامع‌نگر به اسلام و نه مذهب‌محور است، معلوم نیست چرا از اصولی، همچون سد ذرایع، استحسان و قیاس، به صورت مستقل بحثی به میان نیاورده و از ظرفیت آنها در تحلیل مسائل زیست پزشکی استفاده نکرده است.

شگفت‌انگیزتر آن‌که چگونه قاعده احسان، قاعده سلطنت و قاعده عدالت را که هم‌سنگ سه اصل اخلاق پزشکی سود رسانی، خودمختاری و عدالتند، نادیده گرفته است و فقط اشاره‌ای بسیار کوتاه به قاعده لاضرر و نسبت آن با قاعده تسلیط دارد. افزون‌بر کتاب اخلاقیات زیست پزشکی اسلامی، این بحث در چند مقاله فارسی نیز بررسی شده است.

جمع‌بندی

ما در این کتاب فهمیدیم در بررسی جایگاه اصل استقلال و خودمختاری به‌عنوان یکی از اصول اربعه اخلاق زیستی در فقه و حقوق اسلامی می‌توان گفت که پیام محوری این اصل تأکید بر این نکته است که از نظر اسلام، اصل بر آزادی هر انسان بالغ و عاقلی در تصمیم‌گیری‌هاست و دامنه و گستره این اصل تا جایی است که به اصل کرامت انسانی، اصل حفظ حیات و اصل لاضرر لطمه‌ای وارد نشود. به عبارتی در فقه و حقوق اسلامی چون منشأ اجازه خداست، دایره اصل خودمختاری محدود است و مواردی مانند خودکشی و اتانازی و به طورکلی سقوط حیات را نمی‌توان با استناد به این اصل جایز شمرد. در فقه و حقوق اسلامی در قبال این اصل، اصولی مانند اصل تسلط بر نفس یا قاعده سلطنت و اصل عدم ولایت قرار دارد که به تشریح آن پرداختیم.

اطلاعات شناسنامه‌ای کتاب:

• عنوان اصلی: Principles of Biomedical Ethics
• نویسنده‌ها: تام بیچامپ ـ جیمز چیلدرس
• مترجم: سعید نظری توکلی
• ناشر: انتشارات دانشگاه تهران
• سال چاپ: ۱۳۹۹
• تعداد صفحات: ۳۱۶