گستره‌شناسی تحلیلی پژوهش‌های اخلاقی
مقدمه
پژوهش‌های اخلاقی، عرصه گسترده‌ای از مباحث و موضوعات مختلف را در بر می‌گیرد که بدون واکاوی و شناسایی آنها نمی‌توان به راحتی به دیدگاه‌های ناب و تأثیرگذار در این حوزه دست یافت. به همین دلیل است که گاهی پژوهشگران این حوزه، نکته‌ای را که به شاخه خاصی از مباحث پژوهش مربوط است، در عرصه دیگری وارد می‌کنند و نتیجه نادرستی می‌گیرند.
در این نوشتار قصد داریم در نهایت اختصار، شاخه‌ها و عرصه‌های پژوهش‌های اخلاقی را به طور تحلیلی نشان دهیم. بدین منظور، پژوهش‌های اخلاقی رابه طور استقرائی در این هفت شاخه قرار داده‌ایم:
کلیات اخلاق، اخلاق هنجاری، فرااخلاق، اخلاق توصیفی، روان‌شناسی اخلاق، تربیت اخلاقی و جامعه‌شناسی اخلاق.
البته روشن است که ممکن است در آینده به شمار این شاخه‌های پژوهشی افزوده شود.
۱. کلیات اخلاق
در این شاخه از پژوهش‌های اخلاقی، توجه اصلی به مباحثی است که لازم است یک محقق در عرصه اخلاقی به آنها توجه کند و تا حدودی نیز راجع به آنها تصمیم بگیرد.
الف. اخلاق‌شناسی
در این فراز لازم است محقق، اطلاعات و مطالبی درباره پدیده اخلاق، علم اخلاق و حتی تربیت اخلاقی به دست آورد. در این بخش پژوهشگر باید به موضوعات زیر توجه کامل داشته باشد:
۱. تعریف پدیده اخلاق به مزله موضوعی که در عالم تحقق یافته است:
علمای اخلاق در نخستین گام تلاش می‌کنند این پدیده را تعریف کنند؛ برای مثال، ابوعلی مسکویه رازی می‌نویسد:
«ان الخلق حال للنفس داعیه لها الی فغانها من غیر فکر و لا رویة …؛ خلق حالتی نفسانی است که آدمی را بدون فکر و تأمل به کارهایی برمی‌انگیزد).
فیض کاشانی، پدیده اخلاق را این گونه تعریف می‌کند:
«الخلق عبارة عین هیئة راسخة فی النفس تصدر عنها الافعال بسهولة و یسر من غیر حاجة الی فکر و رویة؛ اخلاق عبارت است از ویژگی‌های پایدار در نفس که موجب می‌شود کارهایی متناسب با آن صفات به طور خودجوش و بدون نیاز به تفکر از انسان صادر شود».
علامه مجلسی در این باره می‌گوید:
«الخلق بضم ملکة للنفس یصدر عنها الفعل بسهولة؛ اخلاق، صفات پایدار در نفس است که موجب می‌شود کارهایی به آسانی صادر شود»
بستانی به نقل از عالمان اخلاق می‌نویسد:
«الخلق فی عرف العلما، ملکة تصدر بها النفس من غیر تقدم فکر و رویة و تکلف؛ خلق درعرف دانشمندان، ملکه‌ای است که افعال نفس انسانی به واسطه برخورداری از آن به سهولت و بدون تفکر قبلی از انسان صادر می‌شود».
برنارد رولین، در کتاب «علم و اخلاق» می‌گوید:
«اخلاق مجموعه‌ای از اصول یا باورهاست که بینش ما را درباره درست و نادرست، خوب و بد، انصاف و بی‌انصافی، عدالت و بی‌عدالتی هدایت می‌کند».
در جای دیگر نیز اخلاق این گونه تعریف شده است:
«نظام اخلاقی، سامانه‌ای است که بر پیروان خود حاکم می‌شود و رفتار آنان را در روابط چهارگانه (رابطه انسان با خدا، با خود، با دیگران و با طبیعت) در جهتی خاص هدایت می‌کند و سامان می‌دهد».
تمام این تلاش‌ها برای پرده‌برداری از پدیده‌ای به نام اخلاق است.
۲. علم اخلاق و شاخه‌های آن:
دانش اخلاق در واقع مباحث و مطالب خود را بر مدار پدیده اخلاق سامان می‌دهد. علم اخلاق را می‌توان در یک مفهوم موسع شامل تمام پژوهش‌های اخلاقی‌ای دانست که در این نوشتار مدنظر قرار گرفته‌اند.
به دیگر سخن، علم اخلاق، با پژوهش‌های اخلاقی هم‌معناست. البته ممکن است در یک تعبیر مضیق، تنها آن را شامل بررسی اخلاق هنجاری و شاخه‌های آن در نظر گرفت. و عالم اخلاقی به کسی اطلاق گردد که به پژوهش در اخلاق هنجاری مبادرت ورزد.
در تفسیر سوم، عده‌ای اخلاق را هم شامل پژوهش در حوزه اخلاق هنجاری می‌دانند و هم شامل تربیت اخلاقی. به هر تقدیر تعریف علم اخلاق در پژوهش‌های اخلاقی، موضوعی بس اساسی و مهم تلقی می‌گردد.
۳. تاریخ اخلاق و تطورات علم اخلاق و چهره‌های بزرگ و تأثیرگذار
تاریخ اخلاق و تطورات علم اخلاق و چهره‌های بزرگ و تأثیرگذار در آن نیز در شاخه اخلاق‌شناسی پژوهش‌های اخلاقی از جایگاهی بس ارزشمند برخوردار است.
تلاش محققان در این زمینه در دوران‌های گوناگون، به خلق آثار ارزشمندی انجامیده است که توجه به آنها موضوعی مهم و قابل تقدیر است. برای مثال در بحش تاریخ اخلاق می‌توان در عالم اسلامی، آغاز اخلاق را به زمان حضرت آدم منسوب کرد و در غرب و شرق عالم در این باره تاریخ خاصی را در نظر گرفت.
در عرصه تطورات علم اخلاق نیز لازم است مراحل شکل‌گیری علم اخلاق در هر فرهنگ و جامعه‌ای بررسی و تحلیل شود.سیر اخلاق در عالم اسلام از اخلاق نقلی به اخلاق عقلی فلسفی و سپس، به اخلاق عرفانی و در نهایت، به اخلاق تلفیقی، می‌تواند معیار خوبی برای بررسی این عرصه باشد.
بررسی چهره‌های تأثیرگذار در حوزه اخلاق، چه در اخلاق اسلامی و دنیای اسلام و چه در خارج از عالم اسلامی نیز در زیرمجموعه این بخش از مباحث اخلاق‌شناسی قرار گرفته است.
معرفی عالمان اخلاقی بزرگی همچون سقراط، افلاطون، ارسطو، خواجه نصیرالدین طوسی، مسکویه، نراقی، فیض کاشانی، مصباح یزدی، جوادی آملی و … برای محققان این عرصه از جذابیت فراوانی برخوردار است.
۴. روش تحقیق در حوزه اخلاق
روش تحقیق در حوزه اخلاق نیز شاخه‌ای بسیار بااهمیت در اخلاق‌شناسی است. به روش و مسیر کاوش و کیفیت رسیدن به مقصد و مقصود تحقیق یا راه‌حل یک مسئله، روش تحقیق گفته می‌شود. به عبارت دیگر روش‌شناسی تحقیق (Methodology) عبارت است از فرآیند دستیابی به دانش از طریق جمع‌آوری داده‌ها و تبدیل آنها به یافته‌ها.
…
