۵ . بازخوانی «تفکر اخلاقی به سعی شهید ثانی»؛ با ارائۀ حجت‌الاسلام رضا مختاری
بازخوانی «تفکر اخلاقی به سعی شهید ثانی» سلسله نشست‌های دین و اخلاق
نشست‌های دین و اخلاق با هدف نقد و بررسی تُراث اخلاقی و آرای اندیشمندان مسلمان در این زمینه برگزار می‌گردد. در این جلسه که پنجمین برنامۀ خانۀ اخلاق‌پژوهان جوان حول محور دین و اخلاق است و در تاریخ ١٨ اردیبهشت‌ماه ١٣٩۶ برگزار شده است، حجت‌الاسلام رضا مختاری، پژوهشگر و مدیر مؤسسۀ کتاب‌شناسی شیعه به تبیین نظریات شهید ثانی در حوزۀ اخلاق با عنوان «بازخوانی تفکر اخلاقی به سعی شهید ثانی» پرداختند. در ادامه گزارشی از این نشست را می‌خوانید.
شهید ثانی کیست؟
شهید ثانی یکی از علمای بسیار موفق ماست. در قرآن مجید آیه‌ای راجع به حضرت عیسی (علی نبینا و آله و علیه السلام) است که ایشان فرمود: «قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا/ وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا؛ [كودك] گفت منم بنده خدا به من كتاب داده و مرا پيامبر قرار داده است/ و هر جا كه باشم مرا با بركت ساخته و تا زندهام به نماز و زكات سفارش كرده است». جعلنی مبارکاً؛ خداوند من را مبارک قرار داد؛ یعنی وجود من را همراه با برکت قرار داد.
بعضی از عمرها به رغم طولانی نبودنشان بسیار بابرکت هستند و آثار خیری بر جای می‌گذارند؛ مثل فعالیت‌های زیاد، تألیفات زیاد، خدمات زیاد. بعضی از عمرها هم به رغم طولانی بودنشان هیچ اثری بر آن مترتب نشده که اصطلاحاً بی‌برکت هستند. همان‌طور که حضرت عیسی (علی نبیا وآله علیه السلام) یک شخص بابرکتی بودند، (جعلنی مبارکاً) شهید ثانی هم یکی از علمای مبارک و بسیار بابرکت ماست.
زین الدین بن علی، اهل جبل عامل لبنان در روستای «جبع» یا «جباع» که الان شهرکی در جنوب لبنان است، متولد می‌شود. هنوز هم آثار منزل شهید ثانی و مسجدی که در روستای جبع ساخته شده، از بین نرفته است. نزدیک جباع هم روستایی بسیار کوچک به نام روستای لویزه است که شیخ بهائی و خاندانش که بسیار معروف هستند، در آنجا زندگی می‌کردند. شیخ بهائی در بعضی جاها لویزی یا لویزانی می‌نویسد و این گونه خود را معرفی می‌کند.
شهید ثانی (رحمه الله علیه) در ۱۱ ماه شوال سال ۹۱۱ قمری به دنیا آمده و در هشتم شعبان سال ۹۶۵ قمری به شهادت رسید. مدت عمرش ۵۴ سال بود. در این ۵۴ سال آثار و خدمات بسیاری دارد. یک بخش آن، تألیفات بسیار مفید و نافع و قابل استفاده است. بعضی از تألیفات و آثار قلمی ایشان که خودش آن‌ها را نام برده از بین رفته و گم شده و الان در دسترس نیست. مثل منار قاصدین فی اسرار معالم الدین که اثر اخلاقی بود ولی از بین رفته است.
آثار شهید ثانی در حوزه‌های علمیه
آثار شهید ثانی در مجموعه‌ای به نام «موسوعة الشهید الثانی» گردآوری شده که از زمان خود شهید تا به امروز، همواره در حوزه‌ها مورد استفاده بوده است. به عنوان مثال، کتاب مسالک الافهام در ۱۵ جلد که شرح شرایع است و همیشه مورد استفادۀ فقها قرار گرفته. همین الان هم هیچ درس خارج فقهی نیست که به آثار شهید ثانی در مسالک مراجعه نکند.
شرح لمعه از دیگر آثاری است که به عنوان کتاب درسی در حوزه‌ها تدریس می‌شود و جالب این است که براساس استنساقی که شده یعنی نسخه‌های خطی موجود در ایران که در کتابخانه‌های شخصی و عمومی فهرست شده، همه در مجموعه‌ای به نام دنعا و بعد فنخا جمع‌آوری شده است که یکی کتابخانه‌ی مجلس و دیگری هم کتابخانه ملی به چاپ رسانده است. بعضی از آثار علما فقط یک نسخه‌ی خطی موجود است و بسیاری از آثار خطی‌شان از بین رفته، مثل شیخ مفید که نجاشی شاگردش حدود ۲۰۰ کتاب و رساله از شیخ مفید اسم می‌برد. از این ۲۰۰ کتاب و رساله ده یا بیست عنوانش مانده که در ۱۴ جلد چاپ شده است.
اما اینکه چرا این آثار از بین می‌رفته یا صنعت چاپ نبوده و باید خودشان استنساق می‌کردند یا در اثر جنگ‌ها و آتش زدن کتابخانه‌ها آثار تماماً از بین می‌رفت. اما بسیاری از آثار وجود دارد که یک یا دو نسخه دارند. شرح لمعه‌ی شهید ثانی امروز در کتابخانه‌های ایران بیش از ۱۰۰۰ نسخه‌ی خطی وجود دارد؛ یعنی مورد اقبال و استفاده دانشمندان بوده.
از شرح لمعه که بگذریم هیچ کتاب دیگر به این تعداد نسخه ندارد. غیر از کافی کلینی (رحمه الله علیه)، آن هم نه دوره کامل. به این برکت در علم می‌گویند؛ یعنی از همه آثار استفاده می‌شود.
کتابهای دیگر شهید مثل کتاب فقهی شرح ارشاد، شرح مختصر نافع کتابهای درایه، مصطلح الحدیث، کتاب اصولی مثل القواعد و الفوائد و نیز آثار اخلاقی ایشان. ایشان در عمر ۵۴ ساله آثاری نوشته که این چنین مورد استفاده و مراجعه است.
شاگردان شهید ثانی
غیر از تألیفات، شهیدثانی شاگردان خوبی تربیت کرده مهم‌ترین آن، شیخ حسین بن ابوصمد پدر شیخ بهائی است که در زمان حیات شهید ثانی به ایران آمد و در دولت صفویه خدمات خیلی زیادی کرد؛ جلوی انحراف دولت صفویه به سمت تصوف و جهات دیگر را گرفت؛ یعنی باعث شد که این دولت به انحراف کشیده نشود.
از دیگر شاگرد شهید ثانی، علی ابن صائل است. پدر صاحب مدارک است. خود صاحب مدارک نوه‌ی دختری شهید ثانی است. صاحب معالم که پسرش است و نسل علمی تا مدتها در این خاندان ادامه داشته.
زمان شهید ثانی مثل زمان ما نبوده که یک حوزه‌ی متمرکزی مثل قم یا نجف اشرف باشد و در این حوزه همه‌ی درس‌ها و اساتید یک جا جمع باشد و شاگرد بتواند از همه سطوح و اساتید استفاده کنند. اصلاً این طور نبوده، بلکه طلبه مجبور بوده به این روستا و آن شهر برود تا هر علمی را پیش یک استادی فرا بگیرد.
مثلاً خود شهید ثانی که یک مقدار از درسش را در محل جبع پیش پدرش و دیگران کسب کرد. بعد از جبع به میس رفته و پیش عبدالعالی میسی فقیه معروف، درس فقه را نزد او خوانده. همچنین به لبنان و سایر کشورهای دیگر مهاجرت کرده تا علم تحصیل کند. نقل است که شهید خودش را شافعی معرفی می‌کرد تا درس صحیح مسلم یا صحیح بخاری را پیش علمای سنی بخواند.
