چطور محبوب خدا شویم؟ | معرفی کتاب سلوک اخلاقی؛ طرح‌های برگرفته از کتاب و سنت
سلوک و نهایت آن
سیر و سلوک در لغت به معنی طی کردن راه و پیمودن آن از طریق ریاضت کشیدن است. علامه حسن‌زاده آملی در کتاب فصوص می‌فرمایند: «سلوک عبارت از سیر الی الله، و سیر فی الله است، سیر الی الله نهایت دارد، امّا سیر فی الله نهایت ندارد، یعنی سلوک عبارت از رفتن است، از اقوال و افعال و اخلاق بد، یا اقوال و افعال و اخلاق نیک و از هستی خود، به هستی خدای، چون سالک با اقوال و افعال و اخلاق نیک ملازمت نماید، انوار معارف بر وی ظاهر می‌گردد و حقایق اشیاء گاهی بر وی منکشف شود و از هستی خود بمیرد و به هستی خدای زنده گردد».
در کتاب‌های مختلف مراحل سلوک اخلاقی این‌گونه بیان شده است: ۱. معرفت نقطه آغاز سلوک الهی، ۲. ایمان، ۳. ثبات و استواری، ۴. نیت، ۵. اخلاص و ۶. تفکر.
حال با این تعاریف باید بگوییم که این سیر چگونه است؟ مرحله آغازین این سیر از کجاست؟ چه مراحلی دارد؟ و نهایت آن کجاست؟
پرسش اصلی کتاب سلوک اخلاقی این است که طرح‌های مستند به قرآن و حدیثی که از سوی اندیشمندان مسلمان برای سلوک دینی عرضه شده به چه میزانی قوت استناد و استحکام در استدلالات را در خود دارا می‌باشد؟ پاسخ به این پرسش را در طرح‌های کتاب می‌توان پیدا کرد؛ در بخش‌های مختلف از مهمترین طرح‌های اهالی عرفان در دوره‌های مختلف بحث شده است؛ دوره طرح‌های اولیه مانند طرح‌هـایی از غزالـی، ابن‌عـربی، بحـرالعلـوم، علامه طباطبایی و حسن مصطفوی و طرح‌های صفایی حائری مطرح شده است و همچنین نقد‌هایی نیز توسط مؤلف محترم صورت گرفته که می‌توانید از آنها استفاده لازم را ببرید. شما در این کتاب با طرح‌ها، مراحل آن و مستندات و نقد‌هایی که به این طرح‌ها شده آشنا، و در مراحلی با تحلیل آن توسط مؤلف روبه‌رو خواهید شد.
همچنین در کتاب سلوک اخلاقی می‌توانید با مؤلف‌های طرح‌های مطرح شده آشنا شوید. به طور مثال ابن عربی در خاندانی دانشمند و منتسب به حاتم طایی در سال ۵۶۰ به دنیا آمد. او در اندلس گرفتار بحران‌های سیاسی و درگیری‌های مداوم مسلمانان با فرمان‌روایان مسیحی بود. او از زمانی که با ابن رشد آشنا شد، توانست اندیشه‌های درونی و حالات مکاشفه را درک کند و بعدها از حضور بزرگانی همچون شعیب‌ابن حسین اندلسی مشهور به ابومدین استفاده نماید. وی اولین رویارویی عرفانی خود را با ابوجعفر احمد عرینی عارفی نامدار تجربه کرد. ابن عربی مدل مفهومی افلاک نه‌گانه را برای ترسیم منازل عرفانی سلوک به کار گرفته است. امیر غنوی این طرح را مانند دیگر طرح‌ها بررسی کرده و اهداف، مراحل و مستندات آن را به رشته تحریر در آورده و در آخر فصل نقد‌هایی را به این طرح وارد می‌کند.
پرسش اصلی کتاب سلوک اخلاقی این است که طرح‌های مستند به قرآن و حدیثی که از سوی اندیشمندان مسلمان برای سلوک دینی عرضه شده به چه میزانی قوت استناد و استحکام در استدلالات را در خود دارا می‌باشد؟
در مقدمه کتاب آمده است که: «سلوک مستند کسانی است که نیاز به وحی و رسول را باور کرده و سلوک را جز در پی رسول باور ندارند. حال ما باید آنها را مستند کنیم، اما در این راه دغدغه‌هایی نیز مطرح است. دغدغه استناد، نشان از ترس خسارت دارد؛ این خسارت چیست؟ خسارت آنانی که پای در مسیر گذارده‌اند و فرصت یگانه حیات و حرکت را از کف داده‌اند یا خیر؟
در این بین سلوک‌نامه‌ها کمتر از نعمت نقد برخوردار شده‌اند و بیشتر تأثیر روانی و رفتاری آنها مورد توجه بوده است. سنجش استناد طرح، محتاج مهارت‌های فقیهانی است که در فضای مسابقه‌ای و عاطفی مباحث اخلاقی کمتر می‌توان شاهد آن بود. افزون بر این، پذیرش استناد به مثابه معیار، فضای بهتری را متحول می‌کند؛ زیرا نقد مستندات، بحث اخلاقی را به حوزه تفکر کشانده و روش‌های اثبات و تحلیل دلالت کلام را به میان می‌آورد». آقای غنوی افزون بر استفاده از اصول عقلانی نقد، از چگونگی شکل‌گیری طرح‌های مزبور و تطور آنها گفته و به گفته ایشان امید است تا کتاب الگویی برای مطالعات مؤثر در عرصه فقه اخلاق باشد. پرسش محوری این است که عرفا و حکیمان مسلمان چه طرح‌هایی را برای مراحل سلوک‌شان انتخاب کرده‌اند و این طرح‌ها از چه ویژگی‌ها و ضعف‌هایی برخوردار هستند؟ این پرسش مسیر تحلیل و تحقیق در مورد طرح‌ها را به‌دنبال داشته است.
تحلیل و نقد طرح‌های مزبور کاری نو و تازه است که در کنار ارائه ساختار مناسب دست به نوآوری برای تحلیل ابعاد فقهی اخلاق گذاشته است. در این میان بیشتر به طرح‌هایی پرداخته شده که با توضیح و استدلال همراه بوده‌اند؛ زیرا طرح‌های فاقد توضیح و استدلال، مستندات قوی‌ای نداشته و نقد آنان نیز مفید فایده نخواهد بود.
غزالی و سلوک عرفانی
غزالی راه سلوک را در تعریف تبتّل خلاصه کرده است. از این آیه سوره مزمل «وتبتل الیه تبتیلا» برداشت می‌شود که تبتل به سوی خداوند یعنی بریدن و انقطاع به سوی اوست و این جدایی با روی آوردن به اوست و با روی گرداندن از غیر اوست که به نهایت سلوک خواهیم رسید.
وی در جواهر القرآن آورده: «فی التعریف طریق السلوک الی الله تعالی و ذلم بالتبتل کما قال الله تعالی و تبتل الیه تبتیلا ای انقطع الیه و الانقطاع الیه یکون بالاقبال علیه و الاعراض عن غیره تجمته قوله لا اله الا هو فاتخذه وکیلا و الاقبال علیه انما یکون بمللازمه الذکر و الاعراض عن غیره یکون بمخالفه الهوی و التنقی عن کدورات الدنیا و تزکیه القلب عنها و الفلاح نتیجتها کما قال الله تعالی قد افلح من تزکی و ذکر اسم ربه فصلی و … ». در شناساندن راه سلوک به سوی خدا و این تبتل است، همان‌گونه که خدای بلند مرتبه فرمود تبتل الیه تبتیلا یعنی به سوی او جدا شو و جدا شدن به سوی او با روی‌کردن به اوست. و روی گرداندن به غیر او و برگردان این سخن اوست لا اله الا هو فاتخذه وکیلا معبودی جز او نیست پس او را وکیل قرارده و روی کردن بر او فقط با همراهی ذکر است و روی گرداندن از غیر او با مخالفت با هوس است و تلاش برای پاکی از کدورت‌های دنیا و زدودن آنها از دل و رستگاری نتیجه همین است که خدای بلند مرتبه فرمود قد افلح من تزکی و … . او عقیده دارد، مهمترین کار در این مسیر همراهی با یاد خداست و مخالفت با آنچه از او باز می‌دارد.
علامه طباطبایی، اسلام و ایمان
در طرح‌های مرحوم علامه طباطبایی، طرح المیزان دومین فصل از این مجموعه را شکل می‌دهد که به بررسی ادوار نخستین عرفان مسلمین با ارائه طرح‌های متعددی در عرصه سلوک پرداخته است. علامه طباطبایی به عنوان اندیشمندی کم‌نظیر، توجهی ویژه به این مقوله داشته و در ضمن درس‌های سلوکی و مباحث تفسیری به این موضوع پرداخته است. این مقاله تلاش دارد تا طرح‌های علامه در تفسير الميزان را در پرتوی گفته‌های دیگر ایشان در این کتاب و دیگر کتاب‌هایشان، تحلیل کند. پیشینه این نگاه را باید در نوشته‌های منسوب به بحرالعلوم و پیش‌تر از آن، در کتاب مواقع النجوم یافت. در این بررسی تحلیل محتوای نظر علامه، به تفسیر ایشان از آیات مورد استشهاد و درس‌های کتاب لب اللباب توجه شده است.
در ارزیابی نظرات و مستندات افزون بر بهره‌گیری از روایات و آیات وارده در بحث اسلام و ایمان، به چگونگی استنباط از آیات و قوت و ضعف آن توجه شده و با پرهیز از ایرادات نقضي، تلاش شده تا تحلیل‌های متفاوتی از آیات مورد استناد به دست داده شود. حاصل این بررسی کوتاه، ارزیابی انسجام و اتقان دو طرح علامه و مستندات آن و همچنین ترسیم برخی نقاط قوت و ضعف طرح‌های تودرتوی اسلام و ایمان است.
صفایی حائری، پنج طرح در سه کتاب
مرحوم صفایی حائری از نوابغ حوزه علمیه بوده و در سن نوزده سالگی به تأیید اساتید به درجه اجتهاد نائل آمده است. اولین نوشته‌ها و طرح‌های سلوکی ایشان پیش از بیست سالگی در دو کتاب رشد و مسئولیت و سازندگی عرضه شده است. وسعت مطالعات وی این امکان را داده است تا در زمینه‌های متعددی به تحقیق و تألیف در آموزه‌های دینی بپردازد. این مرد باتقوا زندگی ساده و با امکانات محقری داشته و زهد او زبان‌زد عام و خاص قرار گرفته است. او برای حفظ و حراست از زندگی دیگران متحمل دیون زیادی شده که به همین سبب محبوبیت خاصی را در بین مردم برای او به همراه داشته است. مرحوم صفایی حائری پنج طرح متفاوت را در سه کتاب مطرح کرده است. کتاب رشد، کتاب صراط و کتاب مسئولیت و سازندگی عناوین مطرح شده در بخش هفتم کتاب سلوک اخلاقی است.
حجت الاسلام امیر غنوی معتقد است نوشته‌های سلوکی مرحوم صفایی حائری مخاطبان زیادی دارد و نثر استوار ایشان با بهره‌گیری از قرآن و روایات جذابیت خاصی به این موضوع داده است. با این وجود هنوز هم این طرح‌ها در میان اندیشمندان اخلاق و تربیت اسلامی شناخته شده نیست و پراکندگی مستندات کار را برای تحقیق و پژوهش سخت کرده است. زیرا سایر سلوک‌نامه‌های مستند مانند طرح غزالی و مرحوم مصطفوی فقط تقریری است از اندیشه‌های صدرایی که هیچ کدام از این طرح‌ها مورد توجه عمومی قرار نگرفته‌اند. وی معتقد است پذیرش استناد به مثابه معیار، فضا را متحول کرده است؛ زیرا نقد مستندات، بحث اخلاقی و عرفانی را به حوزه تفکر کشانده و روش‌های اثبات و تحلیل دلالت طرح‌های مطرح شده را به میان می‌آورد.
عرفان یا اخلاق؟ کدامیک به سلوک نزدیک‌ترند؟
غرایز انسانی، ملکات نفسانی و صفات روحی و باطنی اخلاق نام گرفته است و به اعمال و رفتاری که از این خلقیات ناشی می‌گردد اخلاق و یا رفتار اخلاقی می‌گویند. اما عرفان، دارای دو بخش است: بخش عملی و بخش نظری. بخش نظری عرفان ارتباطی با اخلاق ندارد؛ اما بخش عملی آن عبارت است از روابط و وظایف انسان با خود، با جهان و با خدا. عرفان در بخش عملی‌اش شبیه به اخلاق است که به آن علم سیر و سلوک می‌گویند. در این بخش سالک برای اینکه به قله رفیع انسانیت، و توحید اخلاقی برسد باید منازل و مراحلی به ترتیب طی کند. در عرفان روح بشر ملاک است اما در اخلاق یک مجموعه از فضایل، از قبیل، راست‌گویی، درستکاری، عدالت و … ملاک و معیار هستند. در اخلاق روح انسان باید به صفاتی که مطرح شد آراسته شود ولی در عرفان عناصر اخلاقی مطرح شده و به صورت دیالکتیکی بررسی می‌شود. عناصر اخلاقی محدود بوده اما عناصر عرفانی بسیار وسیع‌تر و گسترده‌تر است. عرفان از این جهت به سلوک نزدیک است که انسان سالک و عارف بعد از طی مراحل اخلاقی و کسب فضایل به مرحله عرفان خواهد رسید. اخلاق برای عموم مردم امکان‌پذیر است اما عرفان مراحل و مناسکی دارد که برای هر شخصی گذر از این مراحل امکان‌پذیر نیست و عمومیت ندارد. به همین جهت است که عرفا هر کدام از طریقی و با طرحی مشخص به راه سلوک اخلاقی قدم گذاشته‌اند و هر کدام از آنها راهی را جدا از دیگران پیموده است. به همین جهت بررسی این راه و نقد طرح‌های آنان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و برای شناخت علم اخلاق ضرورت دارد.
درباره نویسنده
امیر غنوی، استادیار گروه اخلاق پژوهشکده نظام‌های اسلامی است. وی از شاگردان استاد علی صفائی حائری و از محققین و اساتید سطوح عالی حوزه و پژوهشگر اخلاق در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی هستند. مباحث فقه الاخلاق، مهمترین مسئله مورد پژوهش و فعالیت‌های ایشان است. وی از اولین کسانی است که در موضوع فقه اخلاقی و سلوک اخلاقی در ابعاد مختلف پیشگام تحقیق و پژوهش شده است. از جمله آثار وی می‌توان به طرح انديشه مهدويت در كلام معصومان، قاعده وجوب هدایت و مباحث نبوت و امامت، وراثت در عصر غیبت، طرح اندیشه مهدویت از سوی امام باقر (ع)، جایگاه، آموزه‌های مهدویت در کلام رسول خدا (ص)، طرح اندیشه مهدویت در قرآن، درآمدی بر طرح اندیشه مهدویت در قرآن و سنت و اهداف و اصول حركت امام (ره) نام برد. کتاب سلوک اخلاقی ایشان، توسط انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ۴۵۶ صفحه به چاپ رسیده است.
نتیجه‌گیری
انسان برای رسیدن به سعادت الهی و ملاقات با خدا از ابتدای خلقت در تلاش بوده است. این مسیر همان صراط مستقیم است که خدا در قرآن به آن اشاره کرده است. قدم گذاشتن در صراط مستقیم نیازمند مقدماتی است که فرد سالک باید آنها را انجام بدهد. انسان از طریق معرفت به ایمان می‌رسد و ایمان به شرط ثابت قدم بودن و استواری نتیجه‌بخش خواهد بود. با تزلزل نمی‌توان به هدف رسید. فرد باایمان باید نیت، عقیده و عملش را برای خدا خالص کند، زیرا مهمترین چیز برای رسیدن به نتیجه نیت است. نیت از اخلاق توحیدی ناشی شده و شما در اخلاق ارسطویی نشانی از نیت نخواهید دید. نیت زمانی ما را به هدف می‌رساند که با اخلاص و فقط به قصد نزدیک شدن به خدا صورت گرفته باشد. همه این امور زمانی محقق می‌شوند که انسان متفکر باشد. انسان متفکر با استدلال و برهان خدا را می‌شناسد و اعمال و عقایدش را در رسیدن به خدا تنظیم خواهد کرد. چنین تفکری باعث رسیدن مؤمن به لقای الهی خواهد شد. این تحقیق قدمی است برای شروع تفکر انتقادی در این حوزه علمی و کاری‌ست که در حوزه اخلاق و سلوک چندان رایج و باسابقه نبوده است.
اطلاعات شناسنامه‌ای کتاب:
- عنوان: سلوک اخلاقی؛ طرح‌های برگرفته از کتاب و سنت
- ناشر: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
- نویسنده: امیر غنوی
- سال نشر: ۱۳۹۷
- تعداد صفحات: ۳۳۶
- تیراژ: ۵۰۰
