مرگ سفید، آری یا نه؟

اتانازی یا هومرگ که به فرانسوی Euthanasie می‌گویند و در زبان یونانی نیز به‌معنی «مرگ خوب» است، به مرگی در شرایطی می‌گویند که در آن، بیمار بنا به درخواست خودش به‌صورت طبیعی و آرام بمیرد. کسانی که در شرایط این نوع از مرگ قرار دارند بیشتر بیماران لاعلاج هستند و یا کسانی‌ هستند که از یک بیماری شدید روحی (افسردگی اساسی و…) رنج می‌برند و با رضایت خود، از افرادی مانند پزشکان معالج یا پرستاران یا افراد خانواده خود، بخواهند که به آنها در مردن کمک و یاری کنند.

در زبان فارسی، به اتانازی «خوش‌میری»، «مرگ آسان»، «مرگ شیرین»، «مرگ با وقار»، «با وقار مردن»، «مرگ موقرانه» یا «مرگ بدون بی‌حرمتی» نیز گفته شده‌ است. بنابراین توقّف روند درمان یک بیمار، قطع سرم و تغذیه وریدی، قطع اکسیژن، جلوگیری از دیالیز و جداکردن فرد از دستگاه‌های حمایتی ارگان‌های حیاتی، همچنین دادن داروهای مسکن با دوز بالا، که موجب کاهش هوشیاری و تسریع مرگ می‌شوند، از روش‌های اتانازی به حساب می‌آیند.

برداشت‌های متفاوت از مفهوم هومرگ (اتانازی)، وجود دارد؛ مثلاً در روش غیرمستقیم، پزشک با تجویز دارویی، فقط مقدمات مرگ بیمار را فراهم می‌کند و بیمار با آگاهی کامل به استقبال مرگ اختیاری می‌رود اما در روش مستقیم، پزشک یا پرستار خود عامل مرگ بیمار هستند. تزریق داروی کشنده و جداکردن بیمار از دستگاه‌های حمایتی، مثال‌هایی از این روش هستند که بعضی اوقات بدون اطلاع بیمار انجام می‌شوند. بدین ترتیب جداکردن بیمار مرگ مغزی از دستگاه‌های حمایتی نیز از نظر بسیاری «اتانازی غیرداوطلبانه، غیرفعّال» به شمار می‌آید.

برداشت‌های متفاوت از مفهوم هومرگ (اتانازی)، وجود دارد؛ مثلاً در روش غیرمستقیم، پزشک با تجویز دارویی، فقط مقدمات مرگ بیمار را فراهم می‌کند و بیمار با آگاهی کامل به استقبال مرگ اختیاری می‌رود اما در روش مستقیم، پزشک یا پرستار خود عامل مرگ بیمار هستند.

در این راستا در برخی کشورها مانند سوئیس هلند، بلژیک و چند ایالت از ایالات متحدهٔ آمریکا شامل اورگان، واشنگتن و مونتانا، اتانازی به‌روش غیرمستقیم قانونی است. البته کمیسیون پزشکی باید وضعیت بیمار را کاملاً بررسی کند. در سوئد نیز مرگ آرام غیرقانونی است مگر بیمار در مراحل پایانی زندگی باشد یا تزریق دارو به بیمار بی‌فایده و دردآور باشد، در استرالیا نیز هومرگ (اتانازی) غیرقانونی است.

موافقان هومرگ (اتانازی) از آن با تعابیر مرگ تسهیل‌شده، مرگ با شرافت، مرگ در آرامش و… نام می‌برند ولی مخالفان اخلاقی هومرگ (اتانازی) معتقدند با قانونی شدن هومرگ (اتانازی) و رواج آن، انگیزه درمان برخی بیماری‌ها از بین خواهد رفت و جلوی پیشرفت علم پزشکی گرفته خواهد شد، از همه مهمتر نگهداری سالمندان برای افراد و بستگان آنها مشکل شده و از همه مهمتر، اعتماد بیمار به پزشک به‌علت ترس بیمار از قطع درمان توسط پزشک و انجام اتانازی، از بین خواهد رفت؛ بنابراین دیگر نمی‌توان با خیال راحت به هیچ بیمارستانی پا گذاشت.

عقیده مشترک بسیاری از ملل و مذاهب مختلف از جمله مسیحیت، اسلام و یهودیان این است که زندگی، هدیه خداوند است و باید با تمام توان در حفاظت آن کوشید و بیماری و سختی‌های آن جزئی از زندگی و سرنوشت آدمی است که باید به‌طور طبیعی طی شود.

دیدگاه لاریجانی درباره مرگ سفید

در این رابطه باقر لاریجانی ــ معاون وزیر بهداشت به تسنیم گفت: بحث اتانازی یک بحث بسیار مهمی است زیرا هم بحث اتانازی فعال (Active) وجود دارد و هم اتانازی غیر فعال(Passive)، بنابراین درباره اتانازی Active این طور است که فردی را که دچار مشکلاتی در زندگی است و خود وی نیز درخواست دارد گروه پزشکی مشارکت کنند برای اینکه فرد مرگ آسانی داشته باشد، این مسئله در کشورهای اسلامی و بسیاری از کشورهایی که ادیان در آن کشورها جاری است مقبولیتی ندارد که بخواهند اتانازی Active را انجام دهند.

این استاد برجسته علم اخلاق پزشکی ایران ادامه داد: حتی کشورهایی هم که دین آنها مسیحی است با این کار مخالفند ولی در برخی کشورها قوانینی تصویب کردند که می‌توانند در این کار مشارکت کنند (انجام اتانازی Active‌)

معاون آموزشی وزارت بهداشت همچنین به اتانازی Passive نیز اشاره کرد و گفت: اتانازی Passive یعنی این‌که ما به فردی که دچار مشکلات این‌گونه می‌شود خدمات را به وی نرسانیم و خودش دچار مرگ شود و یا دستگاه خاموش شود که در برخی کشورها این مسئله مطرح است.

لاریجانی تصریح کرد: اما در کشور ما و با توجه به شرایطی که ما داریم و همچنین با توجه به امکانات پزشکی که داریم و در نهایت مسائل معنوی که در ایران مطرح است واقعیت این است که این زمینه‌ای است که باید روی آن خیلی کار شود، مثلاً وقتی یک جوانی پشت در است (در انتظار تخت بستری) و احتیاج به دستگاه Bennett (دستگاه تنفّس مصنوعی یا وِنتیلاتور) دارد و این دستگاه‌ها نیز محدود است شرایطی پیش می‌آید که این دستگاه به کسی دیگری وصل است که اصلاً امکان برگشت به زندگی ندارد و دچار مرگ مغزی شده است، بنابراین این سؤال پیش می‌آید “آیا باید این دستگاه همچنان برای فردی که حیاتش را از دست می‌دهد وصل باشد و همچنان نیز صبر کنیم؟”، براین اساس این سؤالاتی است که به‌طور جدی دراین‌باره مطرح است.

معاون وزیر بهداشت ادامه داد: البته تعدادی از دوستان و همکاران ما در مرکز اخلاق پزشکی در این زمینه کار کرده‌اند و این بحث نیز در کنگره اخلاق پزشکی به آن پرداخته می‌شود.

لاریجانی در پاسخ به این مسئله “فقهای ما نظرات خاصی دراین‌باره دارند؟” گفت: چرا، برخی از آنها به‌گونه‌ای از کنار این موضوع به‌نوعی مباحثی را مطرح کردند، به این صورت که اگر فرد حیات مستقری داشته باشد و یا آن فرد هیچ استقراری نداشته باشد، فتوایی وجود دارد و به نظر می‌رسد می‌توان استنباط‌هایی از برخی مطالب به دست آورد تا در زمان‌های خاص تصمیم‌گیری‌های خاصی گرفت‌ ولی واقعیت این است که اتانازی بحث بسیار پُرچالشی است و بنده خیلی واقعاً دلم نمی‌خواهد چیزی را به‌عنوان Guide (راهنمایی) بگوییم ولی نظراتی در این زمینه وجود دارد.

وی درباره مطالعات در بحث اتانازی در کشورمان نیز خاطرنشان کرد: ما نظرات صاحب نظران را در این زمینه در قالب پایان‌نامه جمع‌آوری کرده‌ایم به‌طوری که یکی از دانشجویان ما که هم اکنون نیز استاد دانشگاه در کرمان شده است پایان‌نامه وی بحث اتانازی بوده و در قالب پایان‌نامه‌ای ۳۰۰ تا ۴۰۰ صفحه‌ای این مباحث جمع‌آوری شده است.

نمونه‌هایی از اتانازی

یکی از مشهورترین سوابق اتانازی در جریان جنگ دوم جهانی دیده شده‌ است، به‌طوری که در ۱۹۳۹ میلادی، آلمان نازی یک اتانازی غیرداوطلبانه و سرّی را طراحی کرد. در این طرح ــ عملیات T4 ــ کودکان زیر ۳ سال که دارای عقب‌ماندگی ذهنی یا نقص عضو یا ناتوانی جسمی اساسی بودند کشته شدند. این طرح بعدها شامل کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان نیز شد. بیماران روانی تیمارستان‌های آلمان و اتریش به همین جهت به ۶ اردوگاه مرگ منتقل می‌شدند. برنامه T4 پس از آن به اردوگاه‌های کار و بازداشتگاه‌های اسرا نیز سرایت کرد به‌نحوی که زندانیانی که به‌شدت بیمار بودند در این برنامه قرار می‌گرفتند. همچنین نمونه‌ای دیگر در دهه اخیر، پیر جورجیو ولبی یک نویسنده ایتالیایی بود که به‌خاطر وخامت اوضاع بیماری‌اش اقدام به اتانازی کرد اما کلیسای ایتالیا اجازه نداده بود برای او مراسم مذهبی بگیرند و این مسئله طرفداران اتانازی را ناراحت کرده بود.