فضیلت‌گرایی اخلاقی ابن‌سینا

ابن سینا فیلسوف مشائی مسلمان، همیشه موردتوجه اندیشمندان غربی و اسلامی بوده است و اهمیت او در تاریخ فلسفه بر کسی مخفی نیست؛ اما متأسفانه نظریه اخلاقی وی برخلاف فلسفه‌اش چندان موردتوجه نبوده و مقالات علمی ناچیزی درباره آن نوشته شده است. در این مقاله سعی می‌کنیم نظریه اخلاقی ابن سینا را که در زمره نظریه های فضیلت‌گرایی اخلاقی قرار می‌گیرد، تحلیل کنیم.

انواع نظریه‌های اخلاقی

تقسیم‌بندی‌های مختلفی درباره انواع نظریه‌های اخلاقی وجود دارد. بر اساس تقسیم‌بندی ویلیام فرانکنا، نظریه‌های اخلاق هنجاری در تقسیم اولیه به نظریه‌های ناظر به الزام و ناظر به ارزش و به تعبیر برخی دیگر، به «اخلاق رفتار» و «اخلاق شخصیت» تقسیم می‌شود.

نظریه‌های ناظر به الزام نظریه‌هایی هستند که در وهله اول، فعل اخلاقی را از حیث الزامی یا وظیفه بودن، درست و نادرست بودن و باید و نباید بودن ارزیابی می‌کنند. آنها ابتدا درصدد پاسخ به این سؤال هستند که چه نوع عملی را باید انجام داد یا ما ملزم به انجام چه چیز هستیم؛ اما نظریه‌های ناظر به ارزش و فضیلت در وهله اول، نه به فعل و رفتار اخلاقی، که به شخصیت فاعل اخلاقی توجه دارند. توجه به فاعل‌های اخلاقی از جهت انگیزه و نیت و ویژگی‌های منشی از حیث خوبی و بدی، رذیلت‌مندی و فضیلت‌مندی، در مرتبه اول اهمیت قرار دارد. نظریه‌های باب الزام به چگونه عمل کردن و نظریه‌های باب ارزش به چگونه بودن و چگونه زیستن توجه دارند.
آنچه برای نظریه‌های باب ارزش در وهله اول اهمیت دارد، «فضیلت‌مندانه» زیستن و فضیلت‌مند شدن است. البته برای رسیدن به فضیلت، باید افعالی را انجام داد؛ ولی این افعال چیزی جدا از فعل انسان فضیلت‌مند نیستند. این دسته از نظریه‌های اخلاقی را «اخلاق فضیلت» یا «فضیلت‌گرایی اخلاقی» می‌نامند.

اما نظریه‌های باب الزام به دو دسته «نتیجه‌گرایی» (یا غایت‌گرایی) و «وظیفه‌گرایی» تقسیم می‌شوند. نظریه‌های غایت‌گرا نظریه‌هایی هستند که توجه به غایت و نتایج عمل برای آنها در اولویت و بلکه تنها اولویت است. از نظر ایشان عمل درست، الزامی و بایسته عملی است که موجب بیشترین نتایج خوب نسبت به اعمال جایگزین دیگر باشد و ایجاد غلبه نسبی خیر بر شر، تنها الزام حقیقی انسان‌ها است. در مقابل، برای نظریه‌های وظیفه‌گرا انجام وظایف و الزامات خاص اخلاقی در اولویت است. منشأ این الزامات ممکن است دین یا عقل انسانی یا هر چیز دیگری باشد. ما موظف به وظایف و الزاماتی اخلاقی هستیم که نتایج خوب یا بد عمل یا اصلا دخالتی در تعیین آنها ندارند و یا فقط یکی از عوامل تعیین‌کننده هستند.

…