بررسی دیدگاه ابوحامد غزالی دربارۀ درونی بودن موانع عملی تحقق فعل اخلاقی
در میان عالمان اسلامی تأکید ابوحامد محمد غزالی بر خودکاوی و خودشناسی در شناخت عوامل و موانع تحقّق فعلِ اخلاقی، برجستگی ویژه‌ای دارد. نظر غزالی دربارۀ اینکه چرا معرفت اخلاقیِ انسان لزوماً به عمل اخلاقی متناسب با آن نمی‌انجامد به رأی ارسطو نزدیک است که علاوه بر وجود معرفت، غلبه بر ضعف اراده را نیز در این‌جا لازم می‌دانست. غزالی مراحل شش‌گانه‌ای برای شکل‌گیری عمل اخلاقی معرفی می‌کند که برای طی کردن آن لازم است تا افزون بر فراهم آوردن عوامل تحقق فعل اخلاقی، موانع پیشِ پا نیز برداشته شوند. از سخنان غزالی در احیاء علوم‌الدین به پنج مانع می‌توان دست یافت. با تحلیل سخن غزالی دربارۀ هر کدام از این موانع – به‌ویژه شیطان – و نظریۀ او دربارۀ خواطر نیک و بد در درون انسان، می‌توان احتمال بسیار داد که او منشأ تمام آنها را درونی می‌داند، نه وجود عاملی مستقل و خارج از انسان که به نحوی به درون او راه پیدا می‌کند. پذیرش چنین رأیی تأثیرات مهمی در تلقی، شناخت و معرفی عوامل و موانع اخلاقی و نیز در تربیت اخلاقی انسان دارد و می‌تواند به صورت رأیی فراگیر، حتی تا بیرون از مرزهای یک دین و مذهب خاص، مطرح شود.
درآمد
انسان‌ها در ساحت اخلاق جملگی با تجربه دردناکی روبه رو بوده‌اند و آن اینکه چرا با این که می‌دانستند عملی به لحاظ اخلاقی بد بوده است، همچنان بدان روی آورده‌اند و با این که می‌دانستند عملی به لحاظ اخلاقی خوب بوده، همچنان از آن رو برگردانده‌اندد؛ چه عواملی به تحقق فعل اخلاقی راه برده‌اند و چه موانعی وجود داشته که فعل اخلاقی محقق نشده است.
این بحث که به شکاف میان نظر اخلاقی و عمل اخلاقی معروف شده و از مهم‌ترین بحث‌های روان‌شناسی اخلاق است، هم مسئله‌ای نظری بوده و هم مشکلی عملی، هم در زندگی شخصی نقش داشته و هم در مناسبات اجتماعی، هم نسبت به اعمال خود مطرح بوده و هم نسبت به اعمال دیگران. قدمت این بحث، در فرهنگ غرب دست کم به سقراط می‌رسد.
سقراط معتقد بود شکافی میان نظر و عمل وجود ندارد و به محض این که بدی و خوبی اعمال به لحاظ نظر ثابت شود هیچ کس بر خلاف نظرش عمل نخواهد کرد. بنابراین اگر شاهد عمل خلاف رأی نظری هستیم به این دلیل است که بدی و خوبی اعمال در ساحت نظر از حد ظن و گمان فراتر نرفته و یقینی نشده است.
ارسطو در مقابل معتقد بود که هم معرفت اخلاقی وجود دارد و هم میان نظر و عمل اخلاقی شکاف پدید می‌آید. او دلیل بروز این شکاف را ضعف اراده انسان می‌دانست. از این رو، این بحث بسیاری اوقات ذیل «ضعف اراده» مطرح می‌شود.
مسئله شکاف میان نظر و عمل اخلاقی به خصوص در روان‌شناسی اخلاق مطرح است. از این رو، جست‌وجوی آن نزد اندیشمندانی که توجهی جدی به روان‌شناسی انسان داشته‌اند پربارتر خواهد بود.
از مهم‌ترین این اندیشمندان در جهان اسلام ابوحامد محمد غزالی است. غزالی تحولات فکری و درونی عمیقی را از سرگذراند: از فقیه به متکلم و از متکلم به صوفی زاهد؛ از فقیری بی‌نام و نشان به محتشمی در کنار سلطان و از آن به آواره‌ای بی‌سامان.
او در زمانه‌ای می‌زیست که هم‌زمان بود با تحولاتی مهم در جهان اسلام: افول عباسیان، ظهور سلجوقیان، اوج حکومت فاطمیان در مصر، ظهور حسن صباح در ایران و نخستین جنگ‌های صلیبی.
…
