الگوسازی‌های اخلاقی توسط پزشکان و کادر درمان در وضعیت بحران
الف) آنچه باید باشیم:
ویروس کرونا که به عنوان یک عفونت ویروسی شدید شناخته می‌شود، ضمن ایجاد بحرانی گسترده منجر به ایجاد نگرانی‌های شدید در سراسر جهان شده است که شرایط آن در آینده تا حد زیادی غیر قابل پیش‌بینی است.
کارشناسان سازمان بهداشت جهانی ضمن هشدار در مورد احتمال ماندگاری بالای این ویروس در جوامع از بروز و تداوم بحران ناشی از این همه‌گیری سخن گفته‌اند.
این موضوع حتماً نقشی مهم در تعیین و جهت دهی به”آینده اخلاق در بحران” برای پزشکان در سراسر جهان خواهد داشت.
بحرانی که سازمان بهداشت جهانی آن را درهم‌ریختگی شدید محیطی و روانی اجتماعی تعریف کرده است که بسیار فراتر از ظرفیت انطباقی جامعه مبتلابه است.
مباحث اخلاقی و ضرورت اطلاع از ابعاد آن، در رفتارها، افکار و اعمال ما نمود می‌یابند. این ظهور زمانی اهمیت مضاعف می‌یابد که ما پزشکان با پروژه‌ای به نام انسان مواجه هستیم. ما در پرتو تصمیمات صحیح اخلاقی، به موقع و فعالیت مناسب، در تلاش برای رفع انتظارات و نیازهای بیماران هستیم.
اخلاق یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی است که تحت تأثیر این همه‌گیری واقع شده است. در چنین شرایطی رعایت اخلاق همیاری و مساعدت که جایگاه ویژه‌ای در انواع مکاتب اخلاقی از جمله مکتب اسلامی دارد، اهمیتی مضاعف می‌یابد.
به عنوان نمونه‌ای کوچک از آموزه‌های قرآنی، می‌توان به آیاتی نظیر آیه دوم سوره مائده و آیه هشتاد و دوم سوره کهف اشاره نمود.
همچنین پیامبر اکرم در این زمینه بارها توصیه‌های مهمی داشتند که به عنوان مثال می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
«مومنان همانند تن واحدی هستند که هرگاه عضوی از آن به درد آید دیگر اعضای تن به درد و تب گرفتار شود.»
به عقیده بسیاری از متفکران هر واقعیتی که شناخته و ادراک می‌شود، از تعامل دو نیمه تشکیل می‌گردد: از ذهن و عین. متفکرانی نظیر سنت توماس، سنت آگوستین و کانت میان ذهن و عین تفاوتی قائل نبودند و نیروی حیاتی و بنیادین برای انسان را از ذهن او می‌دانستند .سقراط عالی‌ترین سرمایه بشر را اخلاق می داند و ضمن رد اخلاق مبتنی بر موقعیت باور داشت آنچه حقیقی و خیر است در تمام جهان و موقعیت ها زیباست .در چنین شرایطی عمل به آموزه‌های اخلاقی اهمیتی مضاعف می‌یابد.
در این شرایط بحرانی و علی‌رغم وجود انواع فشارها و عدم قطعیت‌های ناشی از همه‌گیری کرونا، جامعه پزشکی و همچنین کادر درمان، بار دیگر مورد اعتماد جامعه واقع شده و به عنوان قهرمانان فراموش شده، نقشی مهم‌تر از قبل و پررنگ‌تر از سایر اجزای هرم “مواجهه و مدیریت بحران” ایفا می‌کنند.
با عنایت به اینکه کادر درمانی و پزشکان در حال حاضر با از خودگذشتگی، دلسوزی، استقامت و شجاعت در خط مقدم دفاع، پاسداشت و تعمیق ارزش‌های اخلاقی هستند، از ایشان انتظار می‌رود که حضور اجتماعی و مسئولیت‌های اخلاقی خود را از طریق توجه بیشتر به اصول خود آیینی، عدالت، سودرسانی، وفاداری و صداقت بیش از پیش ایفا نمایند. اصولی که مبتنی بر آراء بی چامپ و چیلدرس بوده که این دو آنها را در سال ۱۹۸۳ ارائه کردند.
ارائه توضیحی مختصر در مورد هر یک از این اصول، ادامه بحث را ملموس تر می‌نماید.
از اتونومی یا خودآیینی، به توانایی فرد برای انتخاب مستدل بر پایه آگاهی ها یاد کرده‌اند. بر طبق این اصل، ضمن احترام به اختیار بیمار، پزشک موظف است ضمن ارائه اطلاعات کافی به بیمار و تشریح نتایج اقدامات پزشکی و همچنین درمان‌های جایگزین احتمالی، حقوق بیمار را در آزادی تصمیم‌گیری بر مبنای ارزش‌های اعتقادی خویش محفوظ بدارد و از بکارگیری هرگونه زور و اجبار خودداری نماید.
عدالت نخستین فضیلت نهادهای اجتماعی است. معنای دقیق‌تری که ارسطو برای عدالت قائل است اجتناب از حرص می‌باشد. یعنی اجتناب از به چنگ آوردن سودی برای خود از طریق ربودن چیزی که متعلق به دیگری می‌باشد و یا از طریق دریغ نمودن حق کسی. مطابق این برداشت اشخاص تا جایی عادل دانسته می‌شوند که به عنوان یکی از عناصر ثابت شخصیت خود، میلی پایدار و موثر به انجام رفتار عادلانه داشته باشند.
منظور از سودرسانی، انجام کارهای مفید و در جهت کمک به بیمار می‌باشد و نه کارهایی که به بیمار آسیب می‌رساند.
وفاداری باعث ایجاد اعتماد بین بیمار و پزشک می‌گردد.
این به معنای مسئولیتی وسیع‌تر و ژرف‌تر از گذشته است که اکنون تا حد زیادی محقق شده است و آنان استانداردهای جدیدی از مقاومت و ایثار را با به خطر انداختن جان خود برای غریبه‌هایی که بسیار آشنا هستند ارائه دادند.
باور عمومی و متخصصان حوزه اخلاق و پزشکی این است که جامعه پزشکان مسئولیت بزرگتری در مواجهه با جامعه خود دارند که منجر به پیدایش مفهوم “مسئولیت‌های اخلاقی- اجتماعی پزشکان” گشته است که عبارت است از پروژه _و نه پروسه_ای اخلاقی برای مشایعت با جامعه ملی و جهانی که مسیر تحقق آن با آرمان‌های اخلاقی نظیر دوراندیشی، شجاعت، آمادگی، انعطاف‌پذیری و خیرخواهی کوتاه‌تر و کم‌هزینه‌تر به نظر می‌رسد.
دوراندیشی
همان عقل عملی است دربرگیرنده احتیاط مدبرانه می‌باشد و به پزشکان کمک می‌کند که چگونه منابع خود را بر اساس نیاز و انصاف تقسیم و مصرف نمایند.
شجاعت فضیلتی است که آن را هدف وسط ترسویی و بی‌پروایی معنا کرده‌اند. این ویژگی برای مداوای بیماران در هنگام بحران‌هایی نظیر همه‌گیری کرونا بسیار لازم است تا از امکانات موجود برای بیماراستفاده کرده و بر ترس‌های بیرونی و بیهوده غلبه کنیم.
آمادگی یعنی برخورداری از صحت توأمان جسم و روح و همچنین سلامت علمی.
انعطاف‌پذیری را به توانایی پزشک در استفاده از حداکثر ظرفیت‌های خود تحت شرایط سخت و فشارهای گوناگون معنا کرده‌اند.
خیرخواهی شکلی از بخشندگی و شادمانی از خدمت است که با یکپارچگی و ثبات قدم در لباس ایثار خودنمایی می‌کند.
از آنجایی که در حال حاضر در تمامی جهان پزشکان در حال تطبیق با شرایط بحرانی و ناشناخته جدید هستند، بازتولید تفکر در مورد رسالت‌های اخلاقی و تدوین منشوری جامع در حوزه اخلاق در شرایط بحرانی امری اجتناب‌ناپذیر می‌باشد.
این منشور در جهت احترام برای انسان و کرامت انسانی می‌باشد و هدفش حمایت از زندگی و سلامت انسان‌هاست.
در نگارش این منشور باید مجموعه اصولی را (اصولی که بیانگر مسئولیت اخلاقی ما در شرایط سخت می‌باشد) بگنجانیم که ترکیب‌شان با باورها و شناخت ما از شرایط موجود، ما را به انجام آنها رهنمون سازد.
منشوری که با تاکید بر چهار عنصر سازماندهی، ارتباطات، تصمیم‌گیری و شناخت عوامل بحران‌زا، می‌تواند در برگیرنده موارد زیر باشد:
- اولا این منشور باید در زمان کوتاه و طبق اصول کاربردی و روش های عملی طراحی و اجرا گردد.
- ثانیاً وجود مدیری مدبر که ضمن تأکید بر کار گروهی، تبعیت از فرماندهی، شناخت محدوده‌های کاری، پرهیز از قضاوت عجولانه و حدس و گمان، توان بالای مدیریت بحران را داشته باشد.
- ثالثا استفاده از پزشکانی با مختصات زیر:
- برخورداری از هوش هیجانی بالا
- مدیریت تبعات ناشی از اختلال در روند زندگی روزمره
- ریسک‌پذیر بوده و توان و روحیه انجام اعمال پرریسک را داشته باشد.
- بهره‌مندی از روحیه اطاعت از مقام مافوق
- عمل به وظایف ویژه خود در شرایط بحرانی و اجتناب از خودسری و خودرای
ب) آنچه هستیم:
انسان‌ها همیشه از خودگذشتگی را به خوبی انجام نمی‌دهند. آنها فقط یک زندگی دارند، یک فرصت و شانس برای کار کردن و پیشرفت و البته مراقبت از خویشتن. برای رشد و توسعه هرکس پیگیر حقوق و منافع شخصی خود است. اما عده‌ای از این سطح فراتر رفته و تحقق منافع شخصی خود را با عملی کردن مهربانی همدلی و شفقت در گرو عمل به دستورات اخلاقی می‌دانند.
و اینک بخش عمده‌ای از پزشکان و کادر درمان ،در حالی که ویروس کرونا مسیر مرگبار خود را در سراسر جهان و البته در کشور عزیزمان طی می‌کند ، برای مقابله با درد و رنج قیام کرده‌اند. قیامی برای دلجویی و رفع غم و اندوه.
کادر درمان در مدت زمانی کوتاه به لحاظ کمی و بسیار بلند از نظر کیفی، مفاهیم زیادی را جذب و آموزه‌های جدیدی را کسب کردند که یکی از آنها بهبود و ارتقاء روابط با بیماران است.
با عنایتی سطحی به گفته نوام چامسکی که معتقد بود زبان ابزار مهم بیان تفکرات بشر است و از ابزارهای مهم ارتباطی در بالغین محسوب می‌شود، شاهد تعمیق ارتباط رفتاری بخش عمده‌ای از پزشکان و کادر درمان با بیماران هستیم که ضمن توجه به درون و منیت فرد مبتلا، ارتباطی دوسویه شکل گرفته و با ارزش نهادن به تمایلات به حق بیمار، تعمیق بیشتری می‌گیرد.
بنده بارها شاهد بوده‌ام ،زمانی که یکی از همکاران پزشک‌ام، درهنگامه‌ی گفتگو با بیماری مبتلا به کرونا، با لمس دستان آنها همه چیز را به نفع خود و بیمار تغییر می‌دهد و تقریباً همه آنها مانند بچه‌ها آرام می‌شوند. آرامشی برخاسته از حس اعتماد به پزشک و کادر درمان.
کادر درمانی در این شرایط بحرانی، با اعتماد به نفسی برخاسته از توکل به خدا و عمل به آموزه‌های اخلاقی-اسلامی و با اجرایی مواردی نظیر در دسترس بودن حداکثری، ملزم نمودن خود به تداوم ارتباط با بیمار و انجام مراقبت، موجبات تکریم بیشتر بیمار را فراهم آورده و بسیار فراتر از توان بالای خود روایتگر داستانی متفاوت با شهامتی مشترک هستند.
همکاران پزشکم ضمن استفاده آگاهانه از تجربه و درایت خود، از تکنیک‌های پیشرفته جهت ایجاد و گسترش این ارتباط معنوی استفاده کرده و با قضاوت نکردن بیمار به این ارتباط عمق بیشتری می‌دهند. این مسئله زمانی اهمیت مضاعف می‌یابد که بخش عمده‌ای از بیماران به دلیل عوامل متعدد به طور کامل به اجزای اصلی این ارتباط آگاه نیستند.
ما خسته‌ایم. بسیار هم. اما پشیمان یا ناامید، هرگز. وقتی در پاویون بیدار می‌شویم و چشمانمان را باز می‌کنیم، مطمئنیم که در سایه‌ی عنایات خداوند نقشی مثبت در مواجهه با این بحران منفی داریم.
