ارزیابی اخلاقی آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی از منظر عدالت توزیعی براساس ملاک «شایستگی»
طرح مسئله
آسیب‌شناسی اخلاقی جامعه و نهادهای اجتماعی همزمان باید ناظر به سطح عاملیت و سطح ساختار باشد. موضوع بررسی در سطح عاملیت، افراد و سازوکارهای روانی ایشان است ولی موضوع بررسی در سطح ساختاری، آیین‌نامه‌ها، قوانین، سنت‌ها اجتماعی، ساختارهای اقتصادی و سیاسی و … است. در پژوهش حاضر، یکی از عوامل ساختاری مربوط به نهاد علم را بررسی خواهیم کرد. آیین‌نامه ارتقای مرتبه اعضای هیئت عملی به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر رفتار اعضای هیئت علمی، موضوع پژوهش حاضر است. این آیین‌نامه بارها مورد تجدیدنظر قرار گرفته است. در پژوهش کنونی، آخرین نسخه آنکه مصوب ۱۸/۱۲/۱۳۹۴ شورای انقلاب فرهنگی است، موردبررسی قرار خواهد گرفت.
در ارزیابی اخلاقی این آیین‌نامه مفهوم محوری «عدالت» مدنظر خواهد بود. در خصوص ارزیابی عادلانه بودن فرآیند ارتقا، بر «عدالت توزیعی» متمرکز خواهیم بود. در عدالت توزیعی مسئله اصلی، توزیع منابع و امتیازات در میان افراد است. «به عقیده هگستروم، «مورد تقدیر قرار گرفتن در اجتماع علمی» یکی از مهم‌ترین ارکان فرهنگ دانشگاهی است، زیرا موردتقدیر قرار گرفتن اساس «رقابت» است … رابرت مرتن این موضوع را به نحو جامع‌تری در قالب مفهوم «منزلت» تعریف و تبیین می‌کند. به اعتقاد مرتن «واحد پول رایج» و معتبر در اجتماعات مختلف متفاوت است. در حالی که «قدرت» برای اهل سیاست و ثروت برای اهل تجارت، مهم‌ترین و مطلوب‌ترین سرمایه‌ای است که همه در جستجوی تحصیل و کسب آن هستند، برای اجتماع اهل علم، «منزلت» مهم‌ترین متاع ارزشمند شناخته می‌شود.
بدین ترتیب، سؤال اصلی در این بخش به این شکل قابل صورت‌بندی است: آیا آیین‌نامه ارتقا و قرآنید اجرای آن، «منزلت حرفه‌ای» را به صورت عادلانه‌ای در میان اعضای هیئت علمی توزیع می‌کند؟
پیشینه پژوهش
در زمینه بررسی «آیین‌نامه ارتقا» پژوهش‌های متعددی صورت گرفته است که بیشتر یا مفاد آن را موردمطالعه قرار داده‌اند و یا از منظری پدیدارشناختی، تجربیات و ذهنیت اعضای هیئت علمی درباره آن را کاوش کرده‌اند. به دلیل محدودیت حجم مقاله، تنها به چند نمونه از آنها اشاره می‌کنیم:
در دسته اول، شعله ارسطوپور و فاطمه احمدی‌نسب نگاه آسیب‌شناسانه به آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی و پیامدهای منفی حاصل از آن در زمینه تولید علم به مشکلات زبانی و نظام انگیزشی آیین‌نامه ارتقا مصوب ۱۳۸۹ پرداخته‌اند. فریده عصاره و فرزانه عفیفیان نقدی بر آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی کشور: آسیب‌شناسی و ارائه راهکارها آیین‌نامه مصوب ۱۳۹۴ و فرآیند اجرای آن را بررسی کرده‌اند. مجید زارع بیدکی (۱۳۹۶) ارزش‌های بی‌بدیل در آیین‌نامه جدید ارتقای اعضای هیئت علمی موضوع راهنمایی و مشاوره پایان‌نامه را به عنوان شرط ضروری برای ارتقا اعضای هیئت علمی وزارت بهداشت، نقد کرده است.
