اخلاق حکمرانی آب

اتخاذ رفتاری اخلاق‌گونه در قبال آب به نفع ساختارهای حکمرانی آب¹ برای حفظ کیفیت زندگی و پایداری محیط‌زیست در بلندمدت است. ساختارهای حکمرانی آب در مواجهه با وضعیت بحرانی کمبود آب و تخریب محیط‌زیست شکل می‌گیرند. دیوید گرونفلد² در صفحه اول اثر ارزشمند خود درمورد منابع طبیعی که تمام زندگی‌ها به آن وابسته است چنین بیان می‌کند: «من از اصطلاح اخلاق آب استفاده می‌کنم تا به اصولی زیربنایی اشاره کنم که به‌صورت مؤثر بر رفتار خود ما نسبت به آب و همچنین واکنش ما به رفتارهای دیگران اثر می‌گذارند».

گرونفلد، مؤسس و مدیر مؤسسه آب-فرهنگ³ در شهر سانتافه واقع در ایالت نیومکزیکو، با فاصله کمی از رودخانه سانتافه و ریوگرانده در ایالات متحده زندگی می‌کند. او سه دهه از زندگانی خود را صرف کسب تخصص در مسائل مدیریت منابع آبی پایدار کرده‌است. وی این دانش گسترده را در کتاب اخلاق آب: رویکرد ارزشی برای حل بحران آب ارائه می‌دهد، اما شالوده و ساختار این کتاب بحثی است که او درباره بعد اخلاقی هر سیاست آبی به آن می‌پردازد.

گرونفلد درک روشنی از ارزش‌ها و اصول در تمام سطوح در فرآیندهای تصمیم‌گیری درمورد آب ارائه می‌دهد. او درمورد مصرف مسئولانه آب در هر دو بخش عمومی و خصوصی، اطلاعاتی را برای آگاهی بیشتر گرد آورده. وی پایه و اساسی را بنا می‌گذارد که در آن، رهنمودهای اخلاقی عینی و قابل‌تشخیص توسعه می‌یابند. این باور مهم گرونفلد است که او باید برای هدایت رفتارها و فرآیندهای تصمیم‌گیری اهمیت قائل شود.

اما او اصول حاکم بر مسائل آب را چه می‌نامد؟ در نزد گرونفلد اخلاق به نظام ارزشی منسجمی (ص. ۱۷۷) اشاره دارد: «اخلاق زیست‌محیطی بر مجموعه‌ای از ارزش‌ها درمورد نحوه ارتباط ما با طبیعت با روش‌های خُرد و عملی و همچنین شیوه‌های بزرگ مفهومی بنا شده‌است» (ص. ۳). گرونفلد بر اساس تجربه گسترده خود در بررسی روابط بین انسان و محیط اطرافش به ما یادآوری می‌کند: «ما می‌توانیم درمورد آبی که مقدس، شفابخش، زیبا و یا حتی خطرناک است باورها و عقایدی داشته باشیم، اما این ویژگی‌ها اخلاقیات نیستند؛ بلکه مبنای ارزش‌هایی‌اند که با اخلاقیات ترکیب می‌شوند» (ص ۴). علاوه بر این، «با آگاهی بیشتر از پویایی‌های اخلاقی، اخلاق جمعی ما درمورد آب به‌سمت بهترشدن تغییر خواهد کرد» (ص ۶).

ارزیابی یک رویکرد اخلاقی به حکمرانی آب

متأسفانه مدیریت و حکمرانی آب همیشه نیازمند توجه مستقیم به ارزش‌ها و اخلاقیات نیست. اما کتاب آموزنده گرونفلد می‌تواند آن را تغییر دهد. او با متنی روان، انسانیت و فهم و درکی سفارشی و امروزی از اینکه موضوع آب چقدر می‌تواند پیچیده باشد، می‌نویسد. این کتابی‌ست غنی، از تاریخچه کنترل و استفاده از آب که قضاوت ما را شکل داده‌است.

گرونفلد تأکید می‌کند که دیدگاه مردم بومی درمورد اخلاق آب مهم است و ما می‌توانیم از آن‌ها بیاموزیم. «جوامع بومی به‌صورت همزیستی با آب‌های محلی خود ارتباط می‌گیرند؛ یعنی فرهنگ و معنویت بومی به سلامت آب و حوضة آن بستگی دارد، درحالی‌که سلامت زیست‌محیطی آب به اعمال معنوی آن جوامع بومی وابسته است» (ص ۱۳۸). بنابراین، باتوجه‌به تنوع اخلاقی بین مردم بومی و جامعة مدرن، مناقشات یا تضادهایی به وجود می‌آید بر سر تخصیص و استفاده از منابع آبی.

یک ساختار حاکمیتی مبتنی بر اخلاق آب نیاز است تا همة رقبای مصرف‌کنندگان آب و منافع سیاسی را به‌صورت سازمان‌یافته مدیریت کند. استفاده از آب کشاورزی نه‌تنها به امنیت غذایی اشاره دارد بلکه نیاز به انطباق با کمبود آب را نیز نشان می‌دهد. گرونفلد خاطرنشان می‌کند: «در بسیاری از نقاط جهان، غذا به اندازة آب کمیاب است و تولید و توزیع غذا چالش‌های لجستیکی (آمایشی) و توسعه‌ای بزرگی را ایجاد می‌کند» (ص۱۳). کمبود آب اغلب منعکس‌کنندة نبود آن به‌طور طبیعی و ذاتی نیست، بلکه نشان‌دهندة منابع آبی، مدیریت و حکمرانی ضعیف است. حکمرانی آب بر «نحوة تصمیم‌گیری مردم درمورد منابع مشترک» تأکید دارد (ص ۱۰۶). این بدان معناست که در یک چارچوب نهادی و سازمانی، همة ذی‌نفعان و منافع سیاسی در فرآیندهای تصمیم‌گیری برای تقویت پایداری منابع آب نقش دارند. درنتیجه، چارچوب حاکمیت آب متضمن یک بعد اخلاقی است.

گرونفلد بر روش‌هایی تأکید می‌کند که در آن ارزش‌های اجتماعی به توضیح سیاست‌های کنونی آب کمک می‌کند: «نگریستن به اهداف حکمرانی آب از دریچه اخلاق، راهی ارائه می‌دهد برای درک و توضیح اینکه چرا همه چیز به این شکل است؛ چرا نوع خاصی از رژیم حاکمیتی یا اقدامات مدیریتی ایجاد شده‌است» (ص ۱۰۸). به‌عنوان‌مثال، او به این موضوع می‌پردازد که چگونه رفتاری اخلاق‌گونه از فعالیت‌های جوامع محلی در استفاده و مدیریت آب پدیدار شده‌است. جوامعی که برای محافظت از کوه آپالاچی در برابر فرآیندهای صنعتی استخراج زغال‌سنگ از بالای کوه کار می‌کنند (ص ۱۰۹).

حوزه‌های برجسته اما ظریف حکمرانی آب در سراسر کتاب با شیوایی بسیار برانگیخته شده‌است. گرونفلد حوزه‌های آبیاری، تأمین آب شهری و حوضه‌های آبی در حکمرانی آب را توصیف می‌کند و ارتباط ناگسستنیِ بین اهداف و فرآیندها را نشان می‌دهد. «در هریک از این حوزه‌ها، فرآیند حکمرانی به اندازة نتیجة نهایی مهم است» (ص ۱۳۲). این اهداف به‌‌ترتیب عبارتند از: «تولید محصول، بهداشت عمومی و اکوسیستم‌های آبی پایدار» (ص ۱۱۲). در زمینة حکمرانی آب، نویسنده نشان می‌دهد که چگونه «کسانی که از آبیاری استفاده می‌کنند، مشارکت‌شان در مدیریت آب و زیرساخت‌های سیستمی خود به‌دلایل اجتماعی و همچنین اقتصادی مهم است. دخالت مدیریت کاربران نیز می‌تواند در تأمین آب شهری نقش داشته باشد، اما مسئله بزرگتر، مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی مدیران آب و برق در برابر عدالت اجتماعی و محیط‌زیست است» (ص ۱۳۲).

حل اخلاق‌گونه بحران آبی

با خواندن کتاب اخلاق آب، نسبت به مسئولیت اخلاقی‌مان، هنگام تصمیم‌گیری درمورد منابع آبی، برای ارضای نیازهایمان و اطمینان از برآورده‌شدن نیازهای زیست‌محیطی با حفظ رشد پایدار اقتصادی احساس نگرانی کردم. گرونفلد می‌نویسد: «از طریق کار بر اساس اصول اخلاقی‌ست که می‌توانیم به اندازه کافی راه حل ایجاد کنیم تا بحران آبی که امروز می‌بینیم بتواند در آینده مانند سرابی پس برود و ما را برای حرکت روبه‌جلو ترغیب کند» (ص۱۸۲). این کتاب معیاری مفید برای چنین الهاماتی ارائه می‌دهد