آیا پایانی زیبایی‌شناسانه، روش‌های غیراخلاقی را توجیه می­‌کند؟ | نگاهی اخلاقی به فیلم ویپلش

فیلمِ «ویپلش»¹ به کارگردانی دمین شزل²، درامی درباره­‌ی موسیقی جاز³ و سرشار از نظریه‌های اخلاقی­‌ست. اندرو⁴ (با بازیگری مایلز تلر⁵) یک دِرامـِر نوزده ساله‌ مشتاق است که در مدرسه­ موسیقی بسیار معتبری مشغول تحصیل است، جایی که رهبر بزرگ گروه اصلی مدرسه، ترنس فلچر⁶ (با بازیگری جی.­کی.­سیمونز⁷ او را کشف می­‌کند. اندرو در حال تمرین در یکی از اتاق­‌های موسیقی­‌ست که با ورود فلچر جا می­‌خورد. فلچر بر سرش فریاد می­‌زند، تعادلش را بر هم می­‌زند و در نهایت از او می‌­خواهد تا روزِ بعد، ساعت ۶ صبح، برای تمرین در استودیوی گروه اصلی حاضر شود. اندرو حسابی تلاش می‌کند تا به موقع به تمرین برسد. او سرِ ساعت در استودیو حاضر می‌­شود، ولی سه ساعت منتظر می‌­ماند تا فلچر و بقیه‌ اعضای گروه برسند.

این بخش از فیلم آینده را نشان می‌­دهد. فلچر استادی شیطان‌صفت، با نبوغی ظالمانه، ترسناک و فریبنده است. چشمان نافذ، فیزیک قوی و اخلاق تند و تیزش شاگردانش را به وحشتی همراه با احترام می‌­اندازد.

این سادیسم، پایانی ندارد. فلچر به شاگردان جوان و معذب خود داستانی درباره‌­ی ساکسیفونیستِ سبکِ جاز به نام چارلی «بِرد» پارکر⁸می‌­گوید. زمانی که پارکر در حینِ کلنجار رفتن با یک قطعه تک‌نوازی بود، جو جونز⁹ یکی از سنج‌­های درام را به سمتش پرتاب می‌کند که البته به او برخورد نمی‌­کند. پارکر در حالی صحنه را ترک کرد که بسیار ناراحت شده و مورد تمسخر و تحقیر قرار گرفته بود. اما پس از آن چارلی پارکر لقبِ پرنده (Bird) را از آن خود می­‌کند و تبدیل به نوازنده و تک‌نوازی پیشرو و خلاق در سبکِ بی­پاپ¹⁰ می­‌شود. (این داستان واقعی‌­ست.) از نظرِ فلچر، هر چیزی وسیله‌­ای است برای یافتن و کشفِ پرنده‌ای دیگر و یافتن پرنده کار او را از نظر موسیقیایی توجیه می‌کند. فلچر این تفکر را با توهین کردن به اندرو عملی می­‌کند، با آزارِ او به خاطر سابقه­ خانوادگی ناراحت­‌کننده‌­­اش و حتی با پرتاب کردن صندلی به سمت اندرو، در حالی­ که مشغول نواختن درام است. اندرو از این پرتاب جان سالم به درمی‌­برد، ولی درسش را گرفته است: رشد کن یا بمیر!

به باورِ کانت، انسان هم از آن لحاظ که عاقل است، ملزم به اخلاق است و هم تنها هدف و غایتِ موردنظر او در این عملِ اخلاقی، نفس انسان و موجودِ عاقل است. به همین دلیل انسان را نمی‌توان وسیله قلمداد کرد، بلکه او خود به عنوان کلِ انسانیت باید غایت تلقی شود: «چنان رفتار کن که انسان از آن جهت که انسان است، چه شخص تو و چه شخص دیگری، همیشه غایت تلقی شود، نه وسیله.» درحالی که در فیلم «ویپلش» فلچر، این مسئله را به کل زیرِ پا می‌گذارد و به منظورِ رسیدن به کمال اهدافِ زیبایی‌شناسانه حاضر است اخلاق را فدا کند و کرامت انسان‌های دیگر را درنظرنگیرد.

اندرو وحشت‌­زده و مرعوب در چنگال فلچر گرفتار شده است. او باید در نواختن قطعه­ بسیار سختی ماهر شود که  فلچرِ کمال­گرای وسواسی آن را انتخاب کرده است: «ویپلش»¹¹. اندرو ساعت­‌ها تمرین می‌­کند، خودش را خسته می­‌کند و خونِ انگشتانش روی درام می­‌ریزد. برای او نواختنِ درام و تبدیل شدن به فردی شبیه «بادی ریچ»¹² که آرزوی هر نوازنده درامی‌ست، همه چیز است. اندرو خودش را در گوش دادن به اجراهای ضبط­ شده‌ بادی ریچ غرق می­‌کند. او به راحتی یک ماجرای عاشقانه را کنار می­‌گذارد، زیرا بر این باور است که این قضیه می‌­تواند مانعی در مسیر نوازنده شدنش باشد. از نظر او، آن دختر، یک مانع است و نه یک انسان. غرورِ اندرو، آغاز به رقابت با فلچر می‌­کند. تقریباً شبیه ناخدا اهب¹³ می­‌شود که شکار «موبی دیک»¹⁴ برای او تبدیل به یک وسواس شده است. در اینجا فلچر، اهب است.¹⁵

من پایان فیلم را لو نخواهم داد، درنتیجه فقط می‌­توانم بگویم که فلچر، اندرو را به زانو در­می‌­آورد و برای مدتی او را از موسیقی دور می‌کند. همچنین خود را در معرض اخراج از شغلش قرار می­‌دهد. هرچند هر دو در پایان روی یک صحنه به اجرا می‌­پردازند. ما فلچر را در حال رهبری گروه بزرگی می‌بینیم که شامل موزیسین­‌های جوانی از جمله اندرو است. مسابقه‌­ی روانی بین دیکتاتور جاز و درامر رانده شده به پیروزی فوق‌­­العاده‌­ای تبدیل می­‌شود که در آن هر دو نفر از راه­‌های کاملاً متفاوتی به اهداف خود در موسیقی دست می­‌یابند. بازی فوق‌­العاده­ دو بازیگر اصلی، تعلیق و تغییرات دراماتیک، پویاییِ پیچیده‌­ای به فیلم می­‌دهد. افشای بیشتر طرحِ داستان، جادوی آن را از بین می‌­برد. افزون براین، چنین کاری، بی‌­احترامی به سازندگان و بازیگران فیلم است و تجربه­ سینمایی جالب بینندگان را از بین خواهد برد. بااین‌حال، داستان مملو از پرسش‌های اخلاقی و زیبا­شناسانه است.

فلچر در رابطه با موسیقی به هیچ‌وجه یک نسبی‌گرا نیست. از نظرِ او، زیبایی در چشمِ ناظر پدید نمی‌آید. استانداردهای او، متعالی و ابژکتیوند. او شاگردانش را فریب می­‌دهد، کتک می‌­زند و تحریک می­‌کند تا کمال را در موسیقی جاز به دست بیاورند. این تعهد آنهاست. کمال، او را تحریک می­‌کند. این هدف تقریباً هر وسیله‌­ای را، از جمله ظلم، دروغ، خشونت و آسیب روانی، توجیه می­‌کند تا به آن کمال دست یابد. از نظرِ فلچر، موزیسین­‌ها به خودشان تعلق ندارند تا از لحاظ انسانی مورد احترام باشند؛ آنها همگی وسیله‌­هایی برای تحقق ایده‌­آل­‌های زیبای­ی‌شناسانه‌اند. برای رسیدن به چنین هدفی، تقریباً هر چیزی مجاز است. امانوئل کانت¹⁶، متفکر بزرگ، این مسئله را چنین بیان می­‌کند: «چنان عمل کن که به انسان، چه خودت چه دیگری، همواره به چشم غایت بنگری، نه وسیله.»

این نسخه از امر مطلق¹⁷، برخورد با انسان به عنوان وسیله­‌ای برای رسیدن به هدف را ممنوع می‌­سازد. این تفکر، وام‌­گیرنده‌­ها را از سود بردن از وام­‌دهنده­‌ها، که وسیله‌­ای برای تأمین مالی‌اند، ممنوع نمی‌­کند. اگر فلچر کرامت هنرجویانِ خود را به رسمیت می­‌شناخت، درحالی‌ که آنها را برای دست‌یابی به کمال، تشویق می­‌کرد، موردِ تأیید کانت می‌بود. یک فلچرِ کانتی، اهداف زیبایی­‌شناسانه را برتر از اصول اخلاقی یا بالاتر از کرامت انسانی قرار نمی‌­داد. ظلم، ظهور یک نابغه در جاز یا هر چیز دیگری را توجیه نمی­‌کند. یهودیان و مسیحیان بر این باورند که بشر حاملِ تصویری الهی‌ست و همین باور نشان از ارزش ذاتی انسان دارد؛ گرچه کانت حامی چنین دیدگاهی نیست.

کسانی که «ویپلش» را دیده‌­اند، از لحاظ اخلاقی عذاب کشیده‌­اند. تماشای رفتار خشن فلچر با اندرو، دردناک است. البته هرچند، فلچر از نظر اخلاقی رفتار درستی ندارد، این هیولا همچنان استاد جاز است. علی‌رغم درنده­‌خویی فلچر، شاگردان او در گروهش می‌­نوازند. ازآنجایی‌که، از نظر فلچر، متوسط بودن، کفر محسوب می­‌شود، بسیاری از شاگردانش از این مرحله فراتر رفته‌ و به سطوح جدیدی در نوازندگی رسیده‌­اند. افرادی که به این مرحله­‌ی سخت نمی­‌رسند، از موسیقی کنار گذاشته می‌شوند و یا حتی اتفاق بدتری می‌افتد. وقتی که یکی از شاگردان موفق فلچر خودکشی می­‌کند – یک خودکشی ناشی از اضطرابی که فلچر ایجاد کرده است – فلچر ناامید می­‌شود، ولی دست از کار خود برنمی‌­دارد. او همچنان به روش خود ادامه می­‌دهد.

مایلز دیویس یکی از موسیقیدانان برجسته و تأثیرگذار سبک جاز در نیمه‌ی دوم قرن بیستم بود. پیشرفت‌هایی که در عرصه‌ی موسیقی جاز بعد از جنگ جهانی دوم، روی داد بیشترش به این آهنگساز و نوازنده ترومپت آمریکایی برمی‌گشت. بی باپ، کول جاز، مدال جاز، و حتی فیوژن همه سبک‌هایی‌اند که او در به وجود آمدنشان نقشی عمده داشته‌است. جاز آزاد شاید تنها سبکی باشد که از قلمرو نفوذ او خارج بوده و معمولاً به جان کولترین و ارنت کولمن نسبت داده می‌شود. با وجود اینکه دیویس بارها تغییر سبک داده‌است، عنصر مشترک تمام کارهای او این است که نوازندگی‌های او در قیاس با چهره‌های دیگر هم‌عصرش آرام‌تر و ملودیک‌تر است. او در عین حال نماد موفقیت تجاری و موسیقایی در جز به‌شمار می‌رود. دیویس که به‌ویژه برای پروراندن چندین نسل از نوازندگان و آهنگسازان جز مشهور است، در مورد ریشه‌ی توانایی‌های موسیقی خود می‌گوید: «شنیدن موسیقی به شکلی که من می‌شنوم موهبتی‌ست که همیشه با من بوده‌است. من نمی‌دانم از کجا می‌آید. من تنها می‌شنومش و در آن تردید و تفحص نمی‌کنم.»

ازآنجایی‌که در سکانس پایانی فیلم هر دو نفر در مقابل یکدیگر، در یک نبرد موسیقیایی قرار می­‌گیرند، شاید اندرو به لطفِ وسواس­‌های فلچر به موفقیت­‌هایی در موسیقی دست یافته باشد. اگر چنین باشد، پس روش­‌های فلچر از نظر اخلاقی، قابل دفاع نیست، حتی بااینکه اندرو را به سمت عظمت سوق داده‌اند. فلچر به قیمت از دست دادن شغلش، شخصیت هنری خود را به دست می‌­آورد. اندرو باید الهه‌­ی موسیقیِ بی­رحم و ظالم را در خود بیدار کند تا استعداد بزرگ خود را بیابد. آیا ما هم به اندرو و هم به فلچر احترام می­‌گذاریم، یا فقط اندرو مورد احترام ماست؟ پرسش‌های اخلاقی همچنان باقی­‌اند.

فلچر به نوعی گلچین‌کننده‌ی افرادِ نخبه‌ است. تنها اشتیاق او این است که ممکن است پرنده­‌ی بعدی در موسیقی جاز از استودیوی او به پرواز درآید. اینکه چندین پرنده در باتلاق فلچر به زمین افتاده‌­اند اهمیتی ندارد. رفاه عمومی موزیسین­‌ها نیز برای او اهمیتی ندارد. به وجود آوردن بیشترین میزان خیر برای بیشترین تعداد افراد نیز اصلاً به ذهن او خطور نکرده است. همان‌طور­که نیچه¹⁸عقید داشت، می‌ارزد که هزاران نفر بمیرند تا یک ناپلئون¹⁹ در دنیا وجود داشته باشد. در نتیجه، از نظرِ فلچر، نیز یک پرنده ارزش نابودی بسیاری از موجودات کم‌­ارزش‌­تر را دارد. دست‌کم از نظر اخلاقی این مسئله، قابل پرسش است. اما ارزش موسیقی جاز چطور؟ آیا این فرم از هنر، ارزش تلفاتی را دارد که فلچر و امثال او مرتکب می­‌شوند؟ نیچه می­‌گوید که «زندگی بدون موسیقی یک اشتباه است.» بسیاری با این حرف موافق‌اند، اما آیا باید عناصر اخلاقی مانند مهربانی، دوستی و صداقت را فدای زیبایی­‌شناسی کنیم؟ آیا مهارت‌های موسیقیایی باید برتر از فضیلت و پیشرفت اخلاقی باشند؟

اگر شما نام مایلز دیوی دیویس²⁰ را از لیست نوازندگان جاز خارج کنید، ترکیبِ تیم موسیقی جاز به شکل خطرناکی تغییر می­‌کند. به عبارت دیگر، اگر سبک‌­های بی­پاپ، پاپِ آزاد²¹، جاز فیوژن²²، بدون ترومپت، رهبری و آهنگ­‌های مایلز به وجود می‌آمدند، به سرعت از بین می‌رفتند. ما مجذوب نوازندگی مایلز هستیم، اما سبک زندگی او را قبول نداریم. مایلز با داشتن شخصیتی منزوی، عصبانی، فریبکار، معتاد به مواد مخدر، بی­‌بندوباری جنسی، برخورد تحقیرآمیز با شنوندگانش، اعمال خشونت نسبت به زنان و شرکای زندگی‌­اش، هیچ­‌گونه فضیلت اخلاقی نداشت. او ستایشگران بسیاری داشت، ولی دوستان زیادی نداشت. مایلز با مادر هیچ‌­یک از فرزندانش ازدواج نکرد.

ما بابت موسیقیِ مایلز قدردان هستیم، ولی آیا می‌­خواهیم فرزند خود را مانند او تربیت کنیم؟ آیا هیچ شخص محتاطی می­‌خواهد همسری داشته باشد که از نظر موسیقیایی چنین توانمند و درعین حال از نظر اخلاقی این چنین شرور باشد؟ به نظر می‌­رسد که اگر بنا باشد انتخابی صورت گیرد، ­باید در ارزش­‌شناسی²³ (نظریه‌ی ارزش)، ارزش اخلاقی در جایگاهی بالاتر از ارزش­ هنری قرار گیرد.

«ویپلش» دو کاراکتر قانع‌­کننده را به ما نشان می‌­دهد که هر دو در صدد کسب چیزی‌اند که تعداد کمی به آن دست می‌­یابند؛ استاد شدن در موسیقی. در این فیلم‌­نامه سه فلسفه‌­ی اخلاق برای توجیه شدن، با یکدیگر رقابت می‌­کنند. اگر کسی معتقد باشد که باید از هر وسیله‌­ای برای رسیدن به اهدافِ زیبایی شناختی بهره جست، پس فلچر و روش او، معتبرند. اگر کسی کانت را قبول داشته باشد، در نتیجه ظلم، دروغ­گویی و امثال اینها، تحت هیچ شرایطی توجیه­‌پذیر نیستند. فضیلت اخلاقی به دلیلی جز هم­‌عقیده بودن با کانت، این مسئله را محکوم می‌­کند: فلچر فاقد قواعد مفیدی­‌ست که باعث شکوفایی بشر به صورت فردی و به عنوان جزئی از کل جامعه می‌­شود. موسیقی جاز مرکز جهان نیست. همچنین او فضایل اخلاقی را به دانشجویان خود منتقل نمی‌­کند، در عوض هر کاری برای موسیقی انجام می‌­دهد. برای کسانی که مجذوب موسیقی جاز، فیلم و فلسفه‌اند، چیزی بهتر از «ویپلش» وجود ندارد. اگر می‌­توانید بی­­‌رحمی فلچر نسبت به دانشجویانش را تاب بیاورید، پس این فیلم را ببینید و با افراد متفکر درباره‌­ی آن بحث کنید.