وظایف اخلاقی خداوند در قرآن کریم

میثم غلامی:

دکتر لگنهاوسن تاکنون در حوزه‌های متنوعی همچون فلسفه علم، زیبایی‌شناسی، منطق، مباحث مربوط به الهیات مسیحی و … فعالیت علمی داشته‌اند. ایشان عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی‌پژوهشی امام خمینی (ره) هستند. آقای دکتر در سال ۱۹۹۰ به دعوت انجمن حکمت و فلسفه به ایران آمدند و تا کنون در مراکز آموزشی مختلفی مثل دانشگاه باقرالعلوم، مؤسسه امام خمینی(ره)، دانشگاه مفید، دانشگاه ادیان و … تدریس داشته‌اند. از دکتر لگنهاوسن نوشته‌های متعددی در زمینه‌های مختلفی منتشر شده است که به دلیل کمبود وقت به آن‌ها اشاره‌ای نمی‌کنم. بنای ما در این جلسات بر این است که به مباحث مربوط به اخلاق در قرآن بپردازیم. البته هر کدام از اساتید مدعو با رویکرد خاص خودشان به این مباحث می‌پردازند. 

موضوع بحث جنابعالی «وظایف اخلاقی خداوند در قرآن» است. این عنوان کمی عجیب است، چون ممکن است به ذهن کسی خطور کند که چه‌طور ممکن است خداوند نیز وظایفی داشته باشد؟ با این‌حال وقتی به آیات قرآن رجوع می‌کنیم، در موارد متعددی به تعابیری برمی‌خوریم که چنین معنایی را به ذهن متبادر می‌کنند؛ آیاتی همچون:«كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»¹( خدا بر خود رحمت و مهربانی را فرض نمود)، «كَتَبَ ٱللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِی إِنَّ ٱللَّهَ قَوِىٌّ عَزِيزٌ»²( خدا [در لوح محفوظ] نگاشته و حتم گردانیده که البته من و رسولانم [بر دشمنان] غالب شویم، که خدا بسیار قوی و مقتدر است)، « وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا»³ (و هیچ جنبنده در زمین نیست جز آنکه روزیش بر خداست) و … . به نظر می‌رسد خداوند در این آیات انجام‌دادن یک سلسله وظایف اخلاقی را بر خود واجب دانسته است. مفهوم این آیات چیست؟

محمد لگنهاوسن:

شما خیلی خوب به پاره‌ای از نکاتی که بنده در ذهن داشتم اشاره کردید. برخی به دلایلی با وظیفه یا تکلیف‌داشتن خداوند مخالفند. شماری از استدلال‌های عقلی این گروه عبارتند از:

1. ما نمی‌توانیم بپذیریم که خداوند تحت حاکمیت فرامین عقل انسان بوده و همچون سایرین تکالیف یا وظایفی داشته باشد.

۲٫ ثانیا ما نمی‌توانیم خداوند را به خاطر هیچ یک از کارهایش ملامت کنیم. این نشان می‌دهد که خداوند هیچ تکلیفی ندارد، چرا که اگر چنین نبود، چنان‌چه خداوند به تکالیفش عمل نمی‌کرد، ما می‌توانستیم او را ملامت کنیم.

۳٫ هرکس که وظیفه‌ای دارد، دست‌کم باید قابل تصور باشد تا بتوانیم او را ملامت کنیم. حال‌آن‌که چنین چیزی در مورد خداوند صدق نمی‌کند.

۴٫ هرگاه کسی از انجام وظایفش خوددای کند، باید او را مجازات کنیم. حال آن‌که نمی‌توان خداوند را مجازات کرد.

علاوه بر این برخی برای مخالفت با این ایده به یک استدلال نقلی نیز متوسل شده‌اند. در قرآن می‌خوانیم:« لَا يُسْأَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْأَلُونَ»⁴ (خداوند در برابر هيچ يك از كارهايى كه مى‌كند، بازخواست نمى‌شود ولى مردم بازخواست مى‌شوند)

اجازه بدهید ابتدا به اشکال نقلی پاسخ بدهم. پاسخ همان آیاتی است که جنابعالی در ابتدای بحث قرائت کردید(كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ و …) امثال این آیات در قرآن کم نیستند و هرکس که مدعیست خداوند هیچ وظیفه‌ای ندارد ابتدا باید از عهده این آیات بربیاید. به علاوه روایات فراوانی نیز موید این امر هستند. برای مثال خداوند در حدیثی قدسی می‌فرماید: «بر خودم واجب کردم که عشق من به کسانی برسد که به یکدیگر محبت می‌کنند.» در حدیث قدسی دیگری می‌خوانیم: «من ظلم‌کردن را برخود حرام کردم و آن را بر بندگان خویش نیز حرام می‌کنم» امام علی (علیه السلام)

نیز در خطبه ۲۱۶ نهج‌البلاغه می‌فرمایند:« خداوند براى من كه ولىّ امر و زمامدار شما هستم، بر شما حقى مقرر داشته و همان گونه كه مرا بر شما حقى است، شما را نيز بر من حقى است.»⁵ حضرت در ادامه توضیح می‌دهند که حقوق همواره متقابل هستند، اما این مسأله یک استثنا دارد و آن خداست. او بر همگان حق دارد اما کسی بر او حقی ندارد. با این‌حال سخنِ حضرت در این‌جا پایان نمی‌یابد و ایشان در ادامه، بحث جالب‌تری را مطرح می‌کنند و می‌فرمایند: درست است که ما حقی بر خداوند نداریم، اما همان‌طور که بندگان وظیفه دارند خدا را عبادت کنند، خداوند نیز وظیفه دارد که آن را جبران کند. با خواندن این بخش از نهج‌البلاغه ممکن است چند مسأله مهم برای ما پیش بیاید.

1. لازمه گرفتن حق این است که صاحب حق قدرت داشته باشد. حال آن‌که در رابطه خداوند و انسان‌ها چنین چیزی صحیح نیست، چرا که انسان‌ها چنین قدرتی ندارند.

۲٫ با توجه به این که ممکن نیست از خداوند به سبب عدالتش خلافی سربزند، مفهوم وظیفه‌داشتن او چیست؟

۳٫ به طور کلی چگونه می‌توانیم متوجه وظایف خدا (یا آن‌طور که در برخی از کتب کلامی آمده: وجوب علی الله⁶) بشویم؟

…