گزارشی از کتاب آیین زندگی، اخلاق کاربردی
معرفی کتاب آیین زندگی، اخلاق کاربردی
در زندگی دوراهه‌ها و تعارضات اخلاقی زیادی برای انسان پیش می‌آید. بزنگاهی که باید بر اساس اصول اخلاقی از پیش تعیین شده تصمیم گرفت. کم نیستند افرادی که در صحنۀ تصمیم‌گیری نمی‌توانند وظیفۀ اخلاقی خود را به‌درستی تشخیص دهند. همچنین کم نیستند موقعیت‌ها و شرایطی که مرز کار درست و نادرست در آن‌ها به‌سادگی قابل تشخیص نیست. دامنۀ پژوهش‌های اخلاقی بسیار وسیع‌تر از توصیه‌های اخلاق فردی و اخلاق بندگی است و حوزه‌های مختلفی را در بر می‌گیرد. موضوعاتی همچون اخلاق اجتماعی، اخلاق محیط‌زیست، اخلاق مربوط به حرفه‌ها، فناوری، صنعت، پزشکی و غیره. اخلاق کاربردی به این مسائل می‌پردازد و به‌دنبال قواعدی خاص‌تر از قواعد عام اخلاقی است. گسترۀ اخلاق کاربردی به گستردگی رفتار انسان است. کتاب حاضر به این موضوع اختصاص دارد.
کتاب آیین زندگی، اخلاق کاربردی
اثری به نگارش مهدی علیزاده و مهدی فدایی در چهارده درس و ۲۶۸ صفحه که دفتر نشر معارف آن را منتشر کرده است. حوزۀ مطالعاتی آقای علیزاده را، روانشناسی و علوم تربیتی، فلسفۀ اخلاق و به‌ویژه شناخت و بازخوانی تراث اخلاقی مسلمین تشکیل می‌دهد. تخصص آقای مهدی فدایی نیز در زمینه‌های فلسفۀ دین، اخلاق اسلامی، اخلاق کاربردی و سبک زندگی است. در این کتاب سعی شده راه‌حل‌های عملی دربارۀ تعارض‌های اخلاقی با روشی متفکرانه و دینی ارائه گردد. مخاطب کتاب، جوانان و به‌خصوص دانشجویان مقطع کارشناسی هستند.
درس اول آشنایی با اخلاق کاربردی است و به این موضوعات می‌پردازد: تعریف اخلاق، اخلاق هنجاری، ارزش اخلاقی، ارزش زیبایی‌شناختی، موضوع اخلاق، ساختار قضایای اخلاقی، معیار رفتار اخلاقی، تعریف اخلاق کاربردی، فواید و شاخه‌های آن.
درس دوم و سوم به اخلاق بندگی اختصاص دارد. اینکه رابطۀ اخلاقی با خالق چگونه است؟ ارتباط ما با خدا چگونه باشد تا بگوییم یک ارتباط اخلاقی است؟ این درس به اصول اخلاقی در بندگی می‌پردازد؛ اصل اخلاص، احترام و توکل. در ادامه قالب‌های بندگی، نیایش، نماز، حقیقت و آداب و اسرار آن‌ها مطرح می‌شود.
موضوع درس چهارم ارتباط اخلاقی با خود است. نویسنده معتقد است در زندگی امروزی مدیریت خویشتن به‌عنوان عامل اصلی در انتخابگری بسیار مهم است. همچنین فهم قواعد اخلاقی یکی از نکات اصلی برای مدیریت خویشتن و رسیدن به موفقیت و کامیابی است. در این درس قواعد اخلاقی در دو نوع شناختی و غیرشناختی مطرح و مؤلفه‌های هرکدام بررسی می‌شود.
درس پنجم به اخلاق دوران جوان و مجردی می‌پردازد. نویسنده نمونه‌های قرآنی از زندگی مجردی را مطرح می‌کند و با بررسی آیات مربوط به دورۀ جوانی، ویژگی‌هایی را برای رشد و موفقیت انسان‌های الهی ذکر می‌کند.
درس ششم مربوط به اخلاق خانواده است. خانواده بستر رشد اجتماعی و اخلاقی انسان بوده و بسیاری از رفتارهای انسان در ژن‌های خانوادگی و عادات و سنن ریشه دارند. در این درس به کارکردهای خانواده، شاخص‌های اخلاقی در خانواده، توانمندسازی فضایل اخلاقی در خانواده از جمله محبت، احترام، مسئولیت‌پذیری، صداقت و همدلی پرداخته می‌شود.
اولین بار که بین دوراهی قانون و اخلاق قرار گرفتم مربوط به زمانی بود که قاضی بودم و به پرونده‌های تخلفات رانندگی رسیدگی می‌کردم. پروندۀ پسرِ دوست پدرم را برایم آوردند که من و خانواده‌ام مدتی در خانۀ آن‌ها تا پیدا شدن خانۀ جدید مهمان بودیم. اخلاق اقتضا می‌کرد تا او را جریمه نکنم، ولی ندای درونم قانون را می‌پسندید. بالأخره او را جریمه کردم، اما برگ جریمه‌اش را خودم پرداختم.
موضوع درس هفتم اخلاق دانشوری است. هدف این درس آشنایی با دستورالعمل‌های اخلاقی در آموزش و پژوهش و ارتباط‌های علمی (ناظر به دانشجویان) و نیز توانمندسازی دانشجو در عبور از چالش‌های اخلاقی در فعالیت‌های علمی و فکری است. همچنین در پایان این درس به مسئلۀ سرقت علمی و مصادیق آن پرداخته شده است.
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری سندی را با عنوان «نظام‌نامۀ اخلاق آموزش» مصوب کرده است. در این نظام‌نامه، مسئولیت‌های اخلاقی و کدهای اخلاقی کنشگران عرصۀ آموزش عالی تدوین شده است.
درس هشتم به اخلاق معیشت می‌پردازد. نویسنده معتقد است با توجه به اینکه در جامعۀ مدرن «خرید کردن» به سرگرمی تبدیل شده و نیز با توجه به تأثیر مصرف در هویت و منزلت اجتماعی، بنابراین مدیریت معیشت امری ضروری است. برخی قواعد اخلاقی معیشت که در این درس مطرح می‌شود: انضباط مالی، مسئولیت‌پذیری، قاطعیت، مصرف، اعتدال، بخشش، اولویت‌بندی در مصرف، پس‌انداز هدفمند.
درس نهم و دهم به اخلاق معاشرت اختصاص دارد. در این درس سبک‌های معاشرتی سودجویانه و فریب‌کارانه، صادقانه و محترمانه، خیرخواهانه و سازنده، فداکارانه و ایثارگرانه معرفی می‌شود. همچنین به مؤلفه‌های ارتباط فضیلت‌مند (احترام، تناسب، میانه‌روی، خیرخواهی، چشم‌پوشی) می‌پردازد. در ادامه با توجه به اولویت برخی از انواع ارتباطی انسان، مثل ارتباط فامیلی، همسایگی، ارتباط با غیرهم‌کیش، ارتباط با سالمندان و معلولان و… مهارت‌های اخلاقی لازم بررسی می‌شود.
مصداق بارز مراقبت‌های اخلاقی، سلامت فامیل از زبان و قضاوت ماست. سلامت از زبان به معنای دروی از دروغ، تهمت، غیبت، بدگویی و بددهانی است.
موضوع درس یازدهم و دوازدهم اخلاق فضای مجازی است. هدف این درس آشنایی با هویت مجازی و کارکردهای آن، شناخت ظرفیت‌ها و آسیب‌های فضای مجازی و آگاهی از اصول اخلاقی برای کنشگری در فضای مجازی است. این درس به چالش‌های اخلاقی فضای مجازی از جمله رهاشدگی، اباحه‌گری، تغییر انگارۀ خود از زیبایی، خودنمایی، پورنوگرافی، اعتیاد و فیلترینگ می‌پردازد. راهکارهایی نیز برای حل مسائل اخلاقی و پیشگیری از آسیب‌های اخلاقی در فضای مجازی مطرح می‌شود.
واقعیت این است که انسان‌ها متفاوت خلق شده‌اند و اندیشه‌ها، افکار، عقاید و حتی برداشت‌های مختلف دارند. بنابراین حکمت اقتضا می‌کند که این تکثر بینش‌ها و عملکردها به رسمیت شناخته شود و علایق و سلایق مردم محترم شمرده شود. لازمۀ تحقق چنین امری به رسمیت شناختن یکدیگر، آسان‌گیری و سعۀ صدر، تحمل عقاید مخالف و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز برای تحقق و گسترش انسانیت، آزادی، عدالت اجتماعی، مدنیت و سیالیت روابط بشری و سازمانی است.
درس سیزدهم اخلاق اوقات فراغت است. اوقات فراغت حتی قدرت تغییر سبک زندگی را دارد. بنابراین فعالیت‌هایی که افراد در زمان فراغت انجام می‌دهند بسیار مهم و تأثیرگذار است. در این درس به چهار اصل اخلاقی در حوزۀ فراغت اشاره می‌شود: هدف‌داری، تعیین اولویت، تناسب و شوخ‌طبعی.
درس چهاردهم اخلاق سیاسی‌اجتماعی است. ازآنجاکه انسان نمی‌تواند به تنهایی زندگی کند و نیازمند اجتماع است، گاهی بر سر استفاده از فرصت‌ها، امکانات و کالاهای ضروری، برقراری رفاه و امنیت و… رقابت پیش می‌آید. در این میان آنچه که می‌تواند رقابت‌های مخرب و نزاع را کنترل کند، حرکت در چارچوب اخلاق است. این درس به دستورالعمل‌های اخلاقی در کنشگری سیاسی‌اجتماعی می‌پردازد.
