راه‌وچاه یا راه‌ِ چاه؟ | ۲۸ نمونه از دوراهه‌های اخلاقی
تعریف دوراهه‌های اخلاقی
اخلاق را می‌توان تعریف کرد به اصول تمایز بین رفتار خوب و بد یا درست و نادرست (دیکشنری آکسفورد). آنچه این پرسش‌ها را به معضل تبدیل می‌کند، تعریف فرد از خوب و بد یا درست و نادرست است. بااین‌حال، هنگامی که شخصیت اخلاقیِ همگانی به چالش کشیده شده است، اندیشیدن دربارۀ این‌که در موقعیت‌های مختلف چه باید کرد، می‌تواند تمرین مثبتی باشد که فرد را برای بدترین و بهترین سناریوها آماده کند.
در این مقاله، برای کمک به این‌که دقیقاً مشخص کنیم که دوراهۀ اخلاقی چیست، چند مثال را بررسی خواهیم کرد و سپس به چند سناریو، نگاهی خواهیم انداخت و با دوراهه های اخلاقی که ممکن است در واقعیت با آنها مواجه شویم، پایان خواهیم داد.
نمونه‌هایی از دوراهه‌های اخلاقی
دوراهۀ اخلاقی، تعارضی است که در آن موقعیت، فرد باید بین دو یا چند عمل که توانایی و قدرت انجام همۀ آنها را دارد، انتخاب کند. برای هر انتخاب، دلایل اخلاقی وجود دارد. در این‌که کدام گزینه را انتخاب می‌کنید، فرقی نیست؛ به‌هرحال کسی رنج خواهد برد یا اتفاق بدی رخ خواهد داد. به‌منظور کمک بیشتر دربارۀ این‌که منظور دقیق از «دوراهۀ اخلاقی» چیست، چند مثال و نمونه ارائه کرده‌ایم که برخی از آنها معضلات اخلاقیِ کلاسیک هستند.
۱ـ دوست خیانتکار
شما با همسرتان برای صرف شام در رستوران جدیدی که قبلاً هم به آن سرنزده‌اید، بیرون می‌روید. این رستوران در جایی از شهر است که به‌ندرت به آنجا می‌روید. همسر دوست‌تان را می‌بینید که دارد با فردی جذاب و جوان شام می‌خورد؛ شوکه می‌شوید. رفتارهای‌شان نشان می‌دهد که رابطه‌شان فراتر از دوستیِ ساده است. این دو نفر، غذای‌شان را تمام میکنند و بدون این‌که شما را ببینند، از آنجا می‌روند. آنها در مسیر خروج از درب رستوران، بسیار محبت‌آمیز با یکدیگر رفتار میکنند.
خب، آیا شما:
ـ ماجرا را به دوست‌تان بگویید و احتمالاً بر اساس شناختی که دارید، حرف‌تان باورش نمی‌شود و ممکن است که دوستی شما خراب شود؟
ـ در مورد مشاهدۀ این دو فرد چیزی نگویید چون به شما ربطی ندارد؟ حتی ممکن است که آنها رابطه‌ای عاشقانه داشته باشند؟
۲ـ انتخابِ سخت
شما و خانواده‌تان، عاشق ساحل هستید و تصمیم دارید آخرهفته را در یک کلبۀ ساحلی دِنج بگذرانید. غالباً دختر نوجوان‌تان، در تعطیلات خسته می‌شود؛ بنابراین، برنامه‌ریزی می‌کنید که خواهرزاده‌تان را همراه خود ببرید. به‌محض رسیدن‌تان، هوا طوفانی می‌شود و دریا، ناآرام به نظر می‌رسد. شما به دخترها می‌گویید که می‌توانند برای شنا آماده شوند، اما الآن باید برگردند و به خالی‌کردن وسایل ماشین کمک کنند. آنها آن‌قدر هیجان‌زده و خوشحال هستند که به قسمت پایانی حرف شما توجه نمی‌کنند و برای شنا به‌سمت ساحل می‌دوند. تا هنگامی که فریاد دختران را نشنیدید، متوجه نمی‌شوید که آنها چنین کاری را کرده‌اند. هنگامی متوجه می‌شوید که هردوی آنها گرفتارشده‌اند و هرلحظه امکان دارد که در دریا غرق شوند. شما شناگر خوبی هستند و می‌توانید یکی از آنها را نجات دهید. شما انتخاب سختی دارید.
آیا شما:
ـ ابتدا، خواهرزاده‌تان را نجات دهید، چون شناگر ضعیفی است و نمی‌تواند به‌اندازۀ دخترتان دوام بیاورد؟
ـ ابتدا، دخترتان را نجات دهید، چون گرچه او شناگر ماهری است و چه‌بسا بتواند آن‌قدر دوام بیاورد که شما پس از نجات خواهرزاده‌تان، دوباره برگردید و او راهم نجات دهید، اما نمی‌توانید حتی یک لحظه به این فکر کنید که او را از دست خواهید داد؟
۳ـ دزدیِ کارمندان
شما در اداره‌تان مسئول پرداخت مساعده‌های جزئی و نقدی هستید. بااین‌حال، یکی از همکاران، وظیفه دارد هر هفته به بانک برود و پول نقد با خودش بیاورد. درگفتگو با سرپرست‌تان، از شما پرسیده می‌شود که آیا افزایش مقدار مساعده‌ها کافی بوده است یا نه. این در حالی است که شما افزایش مبلغی مشاهده نکردید و متوجه می‌شوید که همکارتان مبلغی را به جیب زده است.
خب، آیا شما:
ـ به سرپرست‌تان بگویید که مبلغ اضافی دریافت نکرده‌اید و احتمال می‌دهید که همکارتان، پول را به جیب زده است؟
ـ با همکارتان، شک خود را درمیان بگذارید و به او فرصتی برای بازپرداخت پول بدهید؟
ـ چیزی نگویید و صرفاً صبر کنید و ببینید که چه اتفاقی خواهد افتاد؟
۴ـ مرگ قبل از نیمه‌شب
سال‌ها تلاش کرده‌اید به کسبوکار پدرتان رونق دهید. احساس مسئولیت‌پذیری داشته‌اید که زندگی‌تان را برای ساخت کسبوکار پدری بگذارید. بااین‌حال، کسب‌وکارهای بزرگ در شهر، سود خود را کاهش داده‌اند. چندین سال است که شما و خانواده‌تان، در حال مدیریت این گرفتاری و دست‌وپنجه نرم‌کردن با آن هستید.
حال پدرتان رو به وخامت می‌رود و در بیمارستان بستری می‌شود. او بیمۀ عمر دندان‌گیری دارد که نیمه‌شب منقضی می‌شود. اگر او قبل از نیمه‌شب از دنیا برود، به‌اندازۀ کافی پول به ارث خواهید برد تا کسب‌وکاری که همیشه آرزویش را داشتید، راه بیندازید و درآمد کافی برای گذران زندگیِ خانوادگی داشته باشید.
خب، آیا شما:
ـ لولۀ اکسیژن را فشار داده و زمینه را برای این‌که مرگِ پدرتان فراهم می‌کنید یا این‌که با بالش خفه‌اش می‌کنید؟
ـ مشکل را با پدرتان در میان می‌گذارید تا راه‌حلی پیشنهاد دهد و براساس گفته‌های او پیش می‌روید؟
ـ هیچ کاری انجام ندهید، اگر زندگی پدرتان را خاتمه دهید، نمی‌توانید با خودتان کنار بیایید.
۵ـ ثروتمند شوید
دوست‌تان به شما پیشنهاد فرصتی برای کسب درآمد و سود فوری می‌دهد. او ترتیبی برای ایجاد یک حساب خارج از کشور برای سود شما می‌دهد. او دقیقاً به شما توضیح نمی‌دهد که چگونه این مبلغ را به دست می‌آورد اما شما گمان می‌کنید که کاملاً قانونی نیست. او فقط ۵۰۰ دلار سرمایه گذاری می‌خواهد و به شما تعهد می‌دهد که شما به‌اندازۀ کافی از این سرمایۀ اندک‌تان خواهید داشت و دیگر نیازی به این کسبوکار ندارید.
خب، آیا شما:
ـ ۵۰۰ دلار را به او بدهید و تصمیم بگیرید که اگر نمی‌دانید او چگونه این کار را می‌کند، شما در راحتی هستید؟
ـ آیا می‌خواهید قبل از واردشدن به این کسبوکار، جزئیات را بدانید؟
ـ تصمیم بگیرید که هیچ بخشی از این معامله را نمی‌خواهید، چون به احساسات خودتان اطمینان دارید که این پیشنهادی مبهم است و حتی ممکن است دچار مشکلی قانونی شوید؟
۶ـ گفتن یک راز
دوست‌تان می‌گوید که مرتکب جرمی شده است. او توضیح می‌دهد که شب‌ها خواب آشفته‌ای دارد و حس می‌کند که شما تنها کسی هستید که او می‌تواند اعتماد کند و اعترافاتش را در میان بگذارد. چند روز بعد، در روزنامه می‌خوانید که کسانِ دیگری، به‌خاطر جرمی که دوست‌تان مرتکب شده، دستگیر شده‌اند.
خب، آیا شما:
ـ به نزد پلیس بروید و به آنها بگویید چه می‌دانید؟
ـ دوست‌تان را تشویق به اعتراف کنید و به وی هشدار دهید که اگر این کار را نکرد، شما اطلاع می‌دهید؟
ـ چیزی نگویید چون دوست‌تان به شما اعتماد کرده بود؟
دوراهۀ اخلاقی، تعارضی است که در آن موقعیت، فرد باید بین دو یا چند عمل که توانایی و قدرت انجام همۀ آنها را دارد، انتخاب کند. برای هر انتخاب، دلایل اخلاقی وجود دارد. در این‌که کدام گزینه را انتخاب می‌کنید، فرقی نیست؛ به‌هرحال کسی رنج خواهد برد یا اتفاق بدی رخ خواهد داد.
سناریوهای دوراهه‌های اخلاقی
اکنون، می‌خواهیم چند سناریوی مرسوم در دوراهه اخلاقی را بررسی کنیم تا درباره‌شان تأمل کنیم. مشخصۀ هر سناریو و داستان، نیاز به تصمیم‌گیریِ دشوار است. مانند تمام دوراهه‌های اخلاقی، جواب درست و نادرستی وجود ندارد. قبل از پاسخ‌دادن، خوب فکر کنید و به یاد داشته باشید که امکان دارد اندیشه و انتخاب بهتری نسبت‌به موارد ارائه‌شده داشته باشید.
۱ـ قایق نجات
به سفر دریایی رفته‌اید و در کشتی، با طوفان غیرمنتظره‌ای مواجه می‌شود. طوفان، دریا را خروشان می‌کند و در نهایت به شما و سایر مسافران گفته می‌شود که باید به‌سمت قایق‌های نجات بروید و کشتی را رها کنید. وقتی مردم شروع به صف‌بندی میکنند، متوجه می‌شوید که برخی از خطوط، افراد کمتری دارند؛ برخی خانوادگی است، برخی هم به نظر می‌رسد که افراد جوان‌تر و مجرد هستند. شما توانمند و دارای مهارت‌اید. در این حال، آیا تصمیم می‌گیرید که به گروهی متشکل از سه خانواده با فرزندان خردسال‌شان کمک کنید یا گروهی از سالمندان که نیازمند کمک‌تان هستند یا به افراد جوان و قوی؟ با چه افرادی امکان دارد که شانس بیشتری برای زنده‌ماندن داشته باشید؟
۲ـ دوستِ کنایه‌گو
دوست شما، حس شوخ‌طبعی بالایی دارد. بااین‌حال، گاهی‌اوقات شوخی‌هایش شامل تمسخر دیگران به‌شیوه‌هایی ناپسند است. او به یک نقص فیزیکی اشاره می‌کند یا به دنبال مسئلۀ عجیب‌وغریب یا متفاوتی دربارۀ دیگری می‌گردد و اظهارنظر ناخوشایندی دارد. هنگامی که وی این حرکات را انجام می‌دهد، احساس ناراحتی می‌کنید. در این موقعیت، آیا شما علیه او چیزی می‌گویید یا به همراه وی می‌خندید؟
۳ـ الفرار!
در اواخر یک شب طوفانی، در حال رانندگی به خانه هستید. فردی مست به جلوی ماشین‌تان می‌آید و سعی می‌کنید متوقف شوید ولی با او تصادف می‌کنید. کسی هم شما را نمی‌بیند.به نظر می‌رسد که او بی‌خانمان است. در بررسی میزان آسیب‌دیدگی متوجه می‌شوید که او مُرده است. تا الآن حتی یک‌بار هم به‌خاطر سرعت جریمه نشدید؛ شما فردی درستکار، حرفه‌ای، خانواده‌دار، شناخته‌شده و مورد احترام در جامعه هستید. در این موقعیت، آیا گزارشی تهیه می‌کنید و به جرم خودتان اعتراف می‌کنید یا به خانه می‌روید و داستان را فراموش می‌کنید؟ می‌دانید که هیچ کسی پیگیر مرگ یک بی‌خانمان و مست نمی‌شود.
۴ـ سومین ضربه
فرزند نوجوان‌تان، چند سالِ سخت را پشت سر گذاشته است. اول به‌خاطر دزدی از مغازه‌ای دستگیر شد، اما این فقط یک تخلف بود. بعداً با دوستانش در حال رانندگی بدون گواهینامه بودند. فرزندتان تعهد می‌دهد که ورق را برمی‌گرداند و به نظر می‌رسد که روبه‌راه شده است. عملکرد بهتری در مدرسه دارد، طبق ضوابط به خانه رفت‌و‌آمد دارد و به‌طور کلی، روش و رفتار بهتری دارد. در این وضعیت، از ایستگاه پلیس محلی تماس گرفته می‌شود و می‌گویند که پسرتان با گروهی از بچه‌ها به مغازه رفته‌اند و دزدی کرده‌اند. آیا شما به پاسگاه پلیس می‌روید و تلاش می‌کنید فرزندتان را از این گیرودار خارج کنید یا اجازه می‌دهید عواقب کارهایش را بچشد؟
۵ـ پاداش یک کار خوب
اهمیت کار گروهی را در شغل‌تان می‌دانید. هر روز، دربارۀ ایده‌ها و مسئولیت‌ها با اعضای تیم‌تان همفکری می‌کنید. در جلسۀ هفتگیِ گروه با سرپرست‌تان، یکی از همکاران شما قدرت تغییر در زمان و هزینه را در رویه‌های عملیاتی که شما ابداع کرده‌اید، دست می‌گیرد. سرپرست‌تان به اشتباه فکر می‌کند که همکار شما این تغییر را ایجاد کرده است. همکارتان نیز این تفسیر ناصواب را تصحیح نمی‌کند، بلکه می‌گذارد رییس هم تحسینش کند و هم جایزه‌ای به او بدهد. آیا به سراغ همکارتان می‌روید و از وی می‌خواهید که مسئله را تصحیح کند یا به نزد رییس می‌روید و توضیح می‌دهید که شما مستحق تحسین و پاداش هستید؟ یا این‌که سکوت می‌کنید چون به مالکیت فکری اعتقادی ندارید؟
علم اخلاق را اصول اخلاقیِ حاکم بر رفتار فرد تعریف میکنند (دیکشنری آکسفورد). بسیاری از ما چه‌بسا هرگز با این حجم از دوراهه‌های اخلاقی پیشین، مواجه نشویم. بااین‌حال، فهرست پرسش‌ها دربارۀ دوراهه‌های اخلاقی ما شامل بسیاری از سؤالاتی است که امکان دارد در زندگی روزمره با آنها مواجه شویم. این پرسش‌ها غالباً تصمیم‌های کوچکی‌اند که شخصیت اخلاقی ما را مشخص می‌کند. پاسخ شما به آنها چه خواهد بود؟
ـ هنگام خرید در یک فروشگاه محلی، پول زیادی به شما برگردانده می‌شود، آیا حرفی می‌زنید یا سکوت می‌کنید؟
ـ بسته‌ای را در منزل‌تان دریافت می‌کنید که به آدرس اشتباهی تحویل داده شده است. برچسب پُست نشان می‌دهد که این کالای مورد علاقه‌تان است و توانایی خریدش را ندارید. آیا آن کالا را نگه می‌دارید یا به صاحبش اطلاع می‌دهید؟
ـ اگر نسبت‌به همسایه‌تان سوءظن کودک‌آزاری داشته باشید، چه می‌کنید؟ نمی‌دانید که درراستای تربیت بچه است یا واقعاً مشکلی وجود دارد.
ـ ناهارتان، مداوم در محل کار گم می‌شود. شما هم کاملاً مطمئنید که کدام همکار آن را هر روز می‌خورد. آیا با او روبه‌رو می‌شوید یا این‌که کار او را به سرپرست یا منابع انسانی گزارش می‌کنید؟ یا فقط سکوت می‌کنید؟
ـ همسایه‌هایتان را دوست دارید؛ زوج خوبی‌اند. تنها مشکل این است که گاهی مهمانی‌های پروسروصدا برپا میکنند. شما فکر می‌کنید که آنها درگیر مواد مخدر یا توزیع هستند. چکار می‌کنید؟
ـ برای تولدتان، دوستی هدیه می‌دهد. متأسفانه عطری است که به‌شدت به آن حساسیت دارید. آیا چیزی می‌گویید و فاکتورش را می‌خواهید تا آن را برگردانید یا این‌که چیزی نمی‌گویید؟
ـ دوست‌تان با هیجان از عشق جدیدی در زندگی‌اش می‌گوید. شوربختانه می‌دانید که آن مرد، خودشیفته است و تا هنگامی با زن می‌ماند که به خواسته‌هایش برسد. آیا سعی می‌کنید تا او را متقاعد کنید که رهایش کند یا اجازۀ کسب تجربه به وی می‌دهید؟
ـ انبوهی لباس را در لباس‌فروشیِ مورد علاقه‌تان می‌خرید. هنگامی که به خانه می‌رسید، متوجه می‌شوید که یکی از آن اقلام، در فاکتور فروشگاه ثبت نشده است. آیا دوباره به لباس‌فروشی برمی‌گردید و هزینه‌اش را پرداخت می‌کنید یا بی‌خیال می‌شوید؟
ـ در کلاسی که مجبور بودید و تنفر داشتید، باید شرکت کنید ولی سرخورده از آن هستید. امتحان آن کلاس، آنلاین و مجازی است. اگر در امتحان مردود شوید، دوباره باید در آن کلاس، شرکت کنید. شما می‌توانید بدون این‌که کسی متوجه شود، تقلب کنید. آیا چنین کاری می‌کنید و کلاس را پشت سر می‌گذرانید؟
ـ در طول تابستان، با فردی آشنا شده‌اید که به شهر شما نقل مکان کرده است. علایق یکسانی دارید و از موسیقی و فیلم، لذت می‌برید. بااین‌حال، دوست جدید شما جذاب نیست و ترشرویی می‌کند. هنگامی‌که مدرسه شروع می‌شود، از رفتار دوست‌تان خجالت می‌کشید. آیا دوست می‌مانید یا رابطه را رها می‌کنید؟
نتیجه‌گیری در دوراهه‌های اخلاقی
دوراهه‌های اخلاقی، ممکن است که با این پرسش عنوان شود که «چه می‌شود اگر». شاید سخت باشد که نگاه دقیقی به خودمان بیندازیم و بپرسیم که «آیا در مواجهه با یک انتخاب دشوار، کار درست را انجام خواهم داد؟» بسیاری از افراد از انجام این کار، اجتناب میکنند. بااین‌حال، چه‌بسا خیلی هم سخت نباشد که بدانید واقعاً چگونه آدمی هستید و در موقعیت‌های دشوار، چگونه واکنش نشان بدهید. امیدوارم این مقاله شما را تشویق کرده باشد تصمیم‌های روزمره‌تان را به دقت بسنجید.
یکی از دوراهه‌های اخلاقیِ مهم را ببینید: آیا کشتن هیتلر در زمان کودکی‌اش کاری اخلاقی است؟
