رهِ نیک‌مردان آزاده گیر | گزارشی از کتاب مکارم الأخلاق
آشنایی با کتاب مکارم الأخلاق
مکارم‌الاخلاق کتابی دربارۀ آداب و اخلاق اسلامی، نوشتۀ حسن بن فضل طبرسی، عالم شیعه در قرن ششم قمری است. این اثر از منابع شیعه و از معروف‌ترین کتاب‌ها در زمینۀ آداب و اخلاق است. اخلاق و اوصاف پیامبر اسلام (ص)، اخلاق فردی و اجتماعی، آداب دعا و آداب مسافرت در روایات معصومان (ع) ازجملۀ مباحث مطرح در این کتاب است. کتاب مکارم‌الاخلاق بارها توسط علماى بزرگوار ترجمه و يا خلاصه شده است.
معرفی نویسنده
رضی‌الدین ابونصر حسن بن فضل طبرسی، از بزرگان علمای امامیه و محدّث ثقه در قرن ششم هجری است. خانوادۀ وی اهل علم و فضل بودند. او فرزند امین‌الاسلام طبرسی صاحب تفسیر مجمع‌البیان و پدر علی بن حسن صاحب کتاب مشکاة‌الانوار است. از جزئیات زندگی، و همچنین تاریخ تولد و درگذشت حسن بن فضل طبرسی، اطلاعاتی در دست نیست. او از شاگردان پدرش دانسته شده و گفته شده که پدرش تفسیر جوامع‌الجامع را به درخواست وی نوشته است.
از آثار او می‌توان به مکارم‌الاخلاق و جامع‌الاخبار اشاره کرد. او همچنین کتاب جامع لسائرالاقوال و لمحاسن‌الاحوال را پس از استقبال زیاد مردم از مکارم‌الاخلاق آغاز کرد، ولی هنوز آن را تمام نکرده بود که درگذشت.
معرفی مترجم
آقای سیدابراهیم میرباقری (۱۳۱۶-۱۴۰۰ش)، از فضلاء، نويسندگان، خطباء و اساتيد معاصر حوزه و دانشگاه کتاب مکارم‌الاخلاق را به پیشنهاد انتشارات فراهانی به فارسی ترجمه کرده است. این ترجمه در دو جلد و مجموعاً ۱۰۳۷ صفحه منتشر شده است. ترجمۀ کتاب همراه با متن عربی است تا خوانندگان بتوانند ترجمه را با متن تطبیق دهند.
مترجم می‌گوید: سعی شده که در عین رعایت روانی و فصاحت، ترجمه تقریباً تحت‌اللفظی هم باشد، و اگر رعایت این جهت نبود می‌بایست، ترجمه‌ای بسیار روان تر و شیواتر انجام شود.
مترجم برای آسانی کار سلسله‌سند روایات یا نام کتاب‌هایی که احادیث از آن‌ها نقل شده در متن فارسی ذکر نکرده است. همچنین از ائمه (ع) با تعبیرات و نام‌های معروف بین مردم، یاد کرده است. بنابر گفتۀ مترجم، در ترجمۀ لغات و شرح عبارات کتاب، از حواشی سودمند علامۀ مجلسی بر نسخۀ خطی متعلق به کتابخانۀ شخصی ایشان استفاده شده است.
معرفی کتاب مکارم‌الاخلاق
از منظر رتبه بندی، همۀ آنچه در معارف اخلاقی آمده یکسان نیست. بخشی از آموزههای اخلاقی از اهمیت بیشتری برخوردار است که با تعبیر «مکارم اخلاق» شناخته می‌شوند. در معارف اسلامی، مکارم اخلاق یک اصطلاح است که مجموعه‌ای از مفاهیم اخلاقی را در برمی‌گیرد. ازاین‌رو بسيارى از بزرگان كتاب‌هاى خود در زمینۀ مباحث اخلاقی را به نام «مكارم‌الاخلاق» نام‌گذارى كرده‌اند.
نبی اکرم (ص) هدف از بعثت خود را تتمیم و تکمیل مکارم اخلاق می‌داند و می‌فرماید: «من برای این مهم مبعوث شدم که مکارم اخلاق را در شما به کمال رسانم و وجود شما را به صفات عالی انسانی بپرورم». گرچه همۀ ملل جهان اخلاق را می‌ستایند و دراین‌باره کتاب‌های بی‌شماری نوشته‌اند و می‌نویسند، اما آنچه مهم است درک معنی واقعی اخلاق، تشخیص مصداق‌های حقیقی آن، و هدف و مقصود از اخلاق خوب است.
در اسلام اخلاق فردی و اجتماعی به سرحدّ کمال بررسی گردیده است. همۀ سجایای خوب و انسانی، حقوق مردم در قبال به یکدیگر و رفتار اجتماعی بیان شده است. خوشبختانه آیات و روایات اخلاقی که از سرچشمۀ وحی مایه گرفته، نه فکرهای محدود انسانی، در نوشته‌های پرارجی ثبت شده و در دسترس ما قرار دارد. یکی از بهترین این آثار، کتاب مکارم‌الاخلاق مرحوم طبرسی دوم است.
حسن بن فضل طبرسی با استناد به حدیث «بعثت لأتمم مکارم‌الأخلاق» و آیۀ ۲۱ سورۀ احزاب و آیۀ ۳۱ سورۀ آل‌عمران اقتدا به پیامبر اکرم (ص) و پیروی از شیوۀ زندگی او را وسیله‌ای برای جلب رحمت الهی و در نتیجه، انگیزۀ تألیف کتاب خود ذکر کرده است. او در مقدمۀ کتاب می‌گوید: اگر کسی به نبیّ اکرم (ص) تأسی کند و قدم جای پای او نهد، از هلاکت و بدبختی ایمن خواهد بود. ما در این کتاب شمّه‌ای از اخلاق ستودۀ او: احوال، اعمال، نشستن و برخاستن، سفر و حضر، خوردن و آشامیدن، و آنچه از این قبیل است، ذکر می‌کنیم. همچنین آنچه از او و دیگر پیشوایان راستین، برای زندگی و تربیت مردم مفید و آموزنده است.
محتوای کتاب
کتاب مکارم‌الاخلاق در دوازده باب مرتب شده که به حسن ترتیب نیز مشهور است. هر باب فصول مختلفی را شامل می شود. ابواب کتاب عمدتاً به بیان آداب اختصاص یافته است. بنابراین این کتاب را نباید به‌معنای خاص کلمه، جزو منابع اخلاق اسلامی به شمار آورد. البته ذیل ابواب گهگاه فصل‌هایی دیده می‌شود که عنوان اخلاقی دارند.
گفته‌اند حسن بن فضل طبرسی این کتاب را با استفاده از «الآداب‌الدینیة» پدرش و در زمان حیات او، نوشته است. او در ابتدا و انتهای کتاب خود، از روی تیمّن و تبرّک، دو خطبه از امام علی (ع) آورده است. به‌طور کلی محتوای کتاب مکارم‌الاخلاق ناظر بر حسن رفتار، اخلاق، اوصاف و آداب و سنت‌های دینی منقول از رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) است.
فصل‌بندی کتاب
- باب اول: اخلاق و شمایل و احوال نبی (ص)
- باب دوم: در آداب تنظیف و پاکیزگی و سرمه‌کشیدن و روغن‌مالی و مسواک
- باب سوم: در آداب حمام و متعلقات آن
- باب چهارم: در ناخن‌گرفتن و شارب‌زدن و ریش را اصلاح‌کردن و شانه‌زدن و نگاه به آینه و حجامت
- باب پنجم: در خضاب و زینت، انگشتر و متعلقات آن‌ها
- باب ششم: در لباس و مسکن، و آنچه مربوط به این دو است
- باب هفتم: در خوردن و آشامیدن
- باب هشتم: در آداب نکاح و متعلقات آن
- باب نهم: در آداب سفر و متعلقات آن
- باب دهم: در دعا و آنچه مربوط به آن است
- باب یازدهم: آداب بیمار و علاج او و آنچه دراین‌باره است؛ این باب از طب‌الائمه انتخاب شده است.
- باب دوازدهم: نوادر؛ شامل رسالةالحقوق امام زين‌العابدين (ع) و وصيت‌ها و موعظه‌هاى پيامبر اسلام (ص) می‌شود.
تحریف کتاب
كتاب مکارم‌الاخلاق در سال ۱۳۰۳ قمری در نجف اشرف با تغییرات و حذف و اضافاتی منتشر شد. علامه سيدمحسن امين، در كتاب ارزشمند أعيان‌الشيعة، موارد تحريف كتاب را آورده و دربارۀ آن‌ها توضيح داده است. همچنین به امر ميرزاى بزرگ شيرازى در سال ۱۳۱۴ نسخه‌هاى خطى و قديمى كتاب جمع‌آورى گردید. كتاب توسط حاج شيخ محمود بروجردى با آن نسخه‌ها تطبيق داده شد و در قالبى بسيار زيبا و با دقت فراوان در تصحيح آن، به چاپ رسيد و تمام موارد تصحيح‌شده در پايان كتاب آورده شد.
منتخبی از روایات کتاب
از حسین بن بشار: به حضرت موسی بن جعفر (ع) نوشتم که من قوم و خویشی دارم دخترم را خواستگاری کرده است ولی در او بدخویی است، فرمود: اگر بداخلاق است با او ازدواج نکنید. (صفحۀ ۳۹۷)
انس بن مالک می‌گوید: با اینکه هیچ‌کس نزد مردم از پیغمبر (ص) محبوب‌تر نبود ولی وقتی او را می‌دیدند برایش برنمی‌خاستند چون می‌دانستند حضرت از این کارها خوشش نمی‌آید. (صفحۀ ۴۶)
ازجمله وصایای پیغمبر (ص) به ابی‌ذر آن بود: ای ابی‌ذر بیشتر کسانی که به دوزخ می‌روند متکبّراند، مردی پرسید: یا رسول الله کسی می‌تواند از تکبر رهایی یابد؟ فرمود: آری، آن کس که پشمینه پوشد و الاغ سوار شود و گوسفند بدوشد و با مسکینان بنشیند و آن که آذوقه‌اش را خود به خانه برد، از کبر پاک می‌گردد. (صفحۀ ۲۲۱)
امیر مؤمنان (ع) از مردی شنید که بخیل از ظالم معذروتر است، فرمود: دروغ گفتی که ظالم گاه توبه و استغفار می‌کند و مال مردم را برمی‌گرداند، ولی بخیل به‌واسطۀ بخل از صدقه و زکات و صلۀ رحم و مهمان‌داری و انفاق در راه خدا و کار نیک سر باز می‌زند. و بهشت بر بخیل حرام است. (صفحۀ ۲۶۵)
از وصایای پیامبر (ص) به امام علی (ع): یا علی! چهار چیز هدر است: غذا خوردن از روی سیری، در روشنی خورشید چراغ افروختن، و در شوره‌زار کشت‌کردن و به نااهل و قدرناشناس، نیکی‌نمودن. (صفحۀ ۴۰۱)
