سرتان به کار خودتان باشد! | نگاهی فلسفی به خبرچینی از همسایه

آیا باید از مصرف بی‌رویۀ آب توسط همسایه‌تان خبرچینی کنید؟ برداشتی فلسفی

شرایط کم‌آبی و خشکسالیِ قریب‌الوقوع به این معناست که میلیون‌ها نفر در بریتانیا یا در حال حاضر تحت ممنوعیت استفاده از شلنگ آب قرار دارند یا این‌که به‌زودی تحت چنین ممنوعیتی قرار خواهند گرفت. «ممنوعیتی موقت» در همپشایر¹ و جزیرۀ وایت² وجود دارد که کنت³ و ساسکس⁴ نیز به دنبال آن هستند. برای تأمین‌کنندگان آب عملاً غیرممکن است که خودشان این ممنوعیت را اجرا کنند. بنابراین، طبق گزارش‌ها، برخی از آن‌ها از مشترکان می‌خواهند در صورت مشاهدۀ همسایگانی که این ممنوعیت را زیر پا می‌گذارند، این موضوع را گزارش دهند.

این موضوع، ما را بر سر یک دوراهیِ اخلاقی قرار می‌دهد: اگر همسایۀ خود را برای سومین‌بار در این هفته دیدید که استخر بادیِ خود را پُر می‌کند، آیا باید از او خبرچینی کنید؟ به زبان فلسفی: آیا وظیفۀ اخلاقیِ شماست که این مورد را گزارش کنید؟ گزینه‌های دیگر این است که چنین کاری از نظر اخلاقی مُجاز است (شما می‌توانید خبرچینی کنید، اما مجبور نیستید) یا از نظر اخلاقی غیرمُجاز است (اگر از کار همسایۀ خود خبرچینی کنید، ممکن است از نظر اخلاقی اشتباه باشد).

احتمالاً این موضوع، مهم‌ترین مشکلی نباشد که یک اخلاق‌پژوه می‌تواند با آن دست‌وپنجه نرم کند، اما گاهی اوقات پرداختن به یک موضوعِ نسبتاً پیش‌پاافتاده، راه خوبی برای حل مسائل مهم‌تر است. مثلاً شاید پرداختن به این سؤال می‌تواند تصمیم‌ ما را در این‌باره تعیین کند: آیا در موقعیت‌های حساس که پای مرگ و زندگی در میان است، از همسایگان خود خبرچینی کنیم یا نه (معضلی که شهروندان آلمانی در دهۀ ۱۹۳۰ با آن مواجه بودند⁵ یا بسیاری از ما در طول محدودیت‌های سختگیرانۀ قرنطینۀ دوران کرونا با آن مواجه بودیم).

فلسفۀ اخلاق سه راه برای نزدیک‌شدن به این مسئله به ما ارائه می‌کند. من نمی‌توانم قول بدهم که یک پاسخ سرراست ارائه کنم (فلسفه باید شما را به فکر وادارد، نه اینکه یک عقیده را به شما تحمیل کند)، اما رویکردهای زیر به جهت‌دهی فکر شما کمک خواهد کرد.

فایده‌گرایی: خبرچینی برای منفعت بیشتر

فایده‌گرایی که ریشه در آثار جرمی بنتام⁶، جان استوارت میل⁷، هریت تیلور میل⁸ و سوزانا نیوکام⁹ دارد، دیدگاهی است که می‌گوید که یک عمل خوب عملی است که بیشترین لذت¹⁰ (یا فایده¹¹) را برای بیشترین افراد ایجاد کند.

تصور کنید که شهرداری‌ها ساکنان را تشویق کنند که استفادۀ بی‌رویه دیگران از آب را گزارش کنند. فرض آن‌ها این است که مزایای گستردۀ کاهش مصرف آب، نارضایتی ناشی از بدگوییِ پشت سر همسایگان را جبران می‌کند. این موضوع، قابل‌قبول به نظر می‌رسد، اما پیامدهای این عمل، کاملاً واضح نیست.

عواقب درازمدت خبرچینی از همسایگان خود را در نظر بگیرید. مطمئناً به جلوگیری از کم‌آبی در تابستان امسال کمک کند، ولی ممکن است فضایی را ایجاد کند که در آن، انتظار می‌رود همسایه‌ها از همۀ کارهای یکدیگر خبرچینی کنند.

فرض کنید به‌طور اتفاقی در حیاط خانۀ خود بگویید که مالیات خود را پرداخت نکرده‌اید و یکی از همسایگان بشنود. امکان دارد که در نهایت، این کار شما را گزارش کند. به‌نوبۀ خود، این روند ممکن است اعتماد بین خانواده‌ها را کاملاً از بین ببرد. همان‌طور که مورد روسیۀ استالینی نشان داد، پیامدهای بی‌اعتمادی مدنی می‌تواند فاجعه‌بار باشد.

اخلاق وظیفه‌گرا: «کار درست» را انجام دهید، بدون استثنا

اخلاق وظیفه‌گرا¹² ــ که با نام «اخلاقِ کانتی» شناخته می‌شود (به‌نامِ فیلسوف آلمانی، امانوئل کانت¹³) ــ تماماً دربارۀ مطلق‌های اخلاقی است. با این‌که فایده‌گرایی به ما می‌گوید دوراهی‌های اخلاقی را موردبه‌مورد بررسی کنیم، اخلاق وظیفه‌گرا دربارۀ یافتن قوانین اخلاقیِ فراگیری است که هرگز نباید از آن‌ها تخطی کرد.

کانت به ما می‌گوید که می‌توانیم این کار را با تصور دنیایی انجام دهیم که در آن، همه‌ از قوانین اخلاقی خاصی پیروی می‌کنند و از خود دو سؤال بپرسیم: آیا می‌توانیم در چنین دنیایی زندگی کنیم؟ و آیا اصلاً می‌خواهیم در چنین دنیایی زندگی کنیم؟

برای این مثال، بیایید این قانون اخلاقی را در نظر بگیریم: «همیشه در صورت مشاهدۀ استفاده بی‌رویۀ آب، به مسئولان امر اطلاع دهید.» به نظر می‌رسد که می‌توانستیم در دنیایی زندگی کنیم که در آن، این قانون کشور بود. اما آیا می‌خواهیم در چنین کشوری زندگی کنیم؟

باز هم می‌گویم که اگر بخواهیم در چنین کشوری زندگی کنیم، لازمه‌اش این است که از دیگران خبرچینی کنیم و خودِ این خبرچینی، باعث ایجاد مشکلاتی می‌شود. در برخی شرایط، استفادۀ بی‌رویۀ من از آب می‌تواند از نظر اخلاقی مُجاز باشد. شاید دارم سبزیجات می‌کارم تا به بانک مواد غذایی محلی¹⁴ بفرستم. گاهی‌اوقات، استثنا قائل‌شدن در قوانین، کار درستی به نظر می‌رسد، اما اخلاق وظیفه‌گرا چنین استثناهایی را برنمی‌تابد.

اخلاق فضیلت: زندگیِ درست

اخلاق فضیلت¹⁵ که به یونان باستان و ارسطو برمی‌گردد، دربارۀ کارهای درست یا نادرست یا قوانین اخلاقی نیست. در عوض، اخلاق فضیلت به ما می‌گوید که مهم‌ترین چیز این است که انسان درستی باشیم و درست زندگی کنیم. این نکته شامل رفتار فضیلت‌مندانه و دوری از رذایل است.

آیا رفتار مطابق با خواستۀ شهرداری، فضیلت‌مندانه است؟ شاید، البته نه به‌وضوح (آیا همۀ دولت‌ها اخلاقی هستند؟). آیا کمک به جلوگیری از خشکسالی، کاری فضیلت‌مندانه است؟ مطمئناً. اما آیا فضیلت‌مندانه است که از همسایگان خود خبرچینی کنید؟ پاسخ اکثر مردم به این سؤال، احتمالاً منفی خواهد بود.

نمونه‌هایی از فضایل عبارت‌اند از: صداقت، وفاداری و مهربانی. به نظر نمی‌رسد که خبرچینی از مردم مصداقی از این ویژگی‌ها باشد. در واقع، بیشتر شبیه رفتارهای غیرصادقانه به نظر می‌رسد. ممکن است کسی پاسخ دهد: «هدف، وسیله را توجیه می‌کند.» اما برای یک اخلاق‌پژوه فضیلت، رفتارِ شَرورانه هرگز نمی‌تواند به هدف نهایی ــ یعنی شکوفایی انسان ــ منجر شود.

شرکت ساوث‌ایست واتر¹⁶ حق دارد برای جلوگیری از خشکسالی تلاش کند و ممکن است ممنوعیت استفاده از شلنگ آب، راهی برای انجام این کار باشد، اما سه نظریه از شناخته‌شده‌ترین نظریه‌های اخلاقیِ فلسفه نشان می‌دهند که خبرچینی از همسایگان احتمالاً کار درستی نیست.

گزینۀ بهتر این است که با انجام کارهای بیشتر، مردم را از اهمیت استفادۀ صحیح از آب آگاه کنیم و دربارۀ بهترین روش انجام این کار به آن‌ها آموزش دهیم. این رویکرد ممکن است افراد را تشویق کند تا بدون ایجاد جوّ بی‌اعتمادی، به این فکر کنند که چگونه اقدامات فردیِ آن‌ها پیامدهای گسترده‌تری دارد.