دائماً یکسان نباشد حال دوران‌ | زیبایی و امید به زندگی در غزه

در مواجهه با مرگ، ویرانی‌ و آوارگی، زیبایی نقشی حیاتی در غزه دارد

چند کودک در غزه روی زیراندازی به رنگ سفید و بنفش، دور یک سینی کوچک نوشیدنی نشسته‌اند و برای یک دختر جوان «تولدت مبارک» می‌خوانند. او مثل همسن‌و‌سال‌های خودش در سراسر جهان، پیراهنی منقَش به عکس السا و آنا شخصیت‌های انیمیشن یخ‌زده‌ها به تن دارد. برعکس سایر بچه‌های جهان، او در بحبوحۀ جنگی جشن می‌گیرد که براساس گزارش سازمان ملل، از دهم نوامبر ۲۰۲۳ تا کنون بیش از ۴۵۰۰ کودک فلسطینی در آن کشته شده‌اند.

در مواجهه با این همه ویرانی، جشن‌گرفتن برای هر موضوعی ممکن است عجیب یا حتی نامناسب به نظر بیاید. یعنی در میانهٔ چیزی که برخی آن را نسل‌کشی می‌نامند.

اما طی تحقیقاتی که در مورد پناهجویان هنرمند و دانشمند در رشته‌های گوناگون با دوورا نیومارک انجام داده‌ام، دریافتیم که میل به زیبا‌سازی محیط، به‌خصوص در شرایط دلخراشی چون فقدان عزیزان، آوارگی و خطر، امری است بسیار متداول و عمیقاً سودمند.

آن زمانی که مردم، خود را آواره از خانه‌هایشان می‌بینند، یافتن یا خلق زیبایی می‌تواند به همان اندازه حیاتی باشد که غذا، آب و سرپناه حیاتی است.

غزۀ امروز

در شش هفتهٔ ابتدایی جنگ میان اسرائیل و حماس، ۷۰ درصد از ۲.۳ میلیون جمعیت ساکن غزه مجبور به ترک خانه‌ و کاشانهٔ خود شدند. 

بیش از نیمی از آن‌ها در برخی از پناهگاه‌های اضطراری جمع می‌شوند. بقیه به خانه‌ٔ اقوام و آشنایان خود می‌روند. غذا کمیاب و بسیار گران می‌شود. طبق گزارش‌های سازمان ملل، مردم، تنها به ۳ درصد از آب مورد نیاز روزانه‌شان دست می‌یابند. مقدار زیادی از آبی که آن‌ها استفاده می‌کنند،‌ آلوده است.

غلات در حال ازبین‌رفتن هستند. مادران شیر ندارند. بیماری در بین مردم شایع شده است. شیر خشک برای نوزادان و داروی بیهوشی برای آن‌هایی که به جراحی نیاز دارند، اندک است. کمبود فضا و اضطراب بیش‌ازحد، خواب را به لیست اموری اضافه می کند که به سختی به دست می‌آیند.

این‌ها اموری ضروری‌اند و مردم بدون این چیزها نمی‌توانند زندگی را ادامه دهند. اگرچه این شرایط برای آن‌ها وحشتناک است، بسیاری از آنان قبلاً هم این‌گونه زندگی کرده‌اند. آن‌ها نمی‌توانند به امورات دیگر فکر کنند.

اما عکس‌هایی از بمب و خون که تمامی ندارد، جریان داشتن زندگی، رنگ و خلاقیتی را که در غزه هست، پنهان می‌کند. آن زیبایی که با وجود جنگ هنوز جریان دارد، پنهان می‌شود.

زیبایی را غالباً امری تجملی می‌دانند. اما نه در این مورد. بلکه برعکس است.

انگیزهٔ انسانی

امر زیبا خصیصهٔ بارز هر تمدن انسانی است. آرتور دانتو متخصص فلسفهٔ هنر نوشته که زیبایی اگرچه برای هنر اختیاری است، اما برای زندگی امری است ضروری. عصب‌شناسان دریافته‌اند که مغز انسان از نظر بیولوژیک برای زیبایی طراحی شده است: مکانیسم‌های عصبی که بر حواس و ادراک اثر می‌گذارند، با توجه به رنگ، صورت، نسبت و الگو، صورت‌بندی شده‌اند.

ما دریافتیم که پناهجویان در سراسر جهان، اغلب با حقوقی محدود یا بدون حقوق قانونی، هنوز هم برای زیباسازی محیط اطراف خود تلاش زیادی می‌کنند. چه در پناهگاه و چه در آپارتمان‌های موقت، آن‌ها دیوار‌ها را رنگ می‌کنند، تابلوی عکس به دیوار آویزان می‌کنند، کاغذ دیواری نصب می‌کنند و کف اتاق را فرش می‌کنند. اقامتگاه‌های ساده و ظاهراً موقت را به فضایی شخصی تبدیل می‌کنند؛ جایی شبیه به خانه. 

پناهجویان، فضا را برای خوردن غذا با دیگران، جشن‌گرفتن در روز‌های تعطیل، مهمانی‌گرفتن، برای خوش‌آمدگویی، برای مجلس رقص و برای خداحافظی، تغییر چیدمان می‌دهند. عود روشن می‌کنند، در سینی‌های تزئینی چای سرو می‌کنند و روی قالیچه‌های تزیین‌شده دعا می‌خوانند. این اقداماتِ به‌ظاهر ساده، حتی در میان این مشکلات، مفهوم عمیقی دارند.

لیلا زیبار، نورهان ابوجیدی و برونو مولدر، پژوهشگران مطالعات شهری، داستان یک پناهجوی سوری به نام امّ ابراهیم را روایت کرده‌اند. زمانی که او باردار بود، با همراهی همسرش چادری را که در اردوگاه پناهندگان در اقلیم کردستان عراق داشتند به خانه تبدیل کردند. دیوارهایی از آجر ساختند. برای رنگ خانه و مبلمان برنامه‌ریزی کردند. در اطراف آن‌ها، همسایه‌ها در گلدان‌ها گل می‌گذاشتند و در بخش جلویی سرپناه‌های موقت خود صندلی‌هایی می‌گذاشتند تا ایوان‌هایی برای معاشرت با دوستان خود داشته باشند. آن‌ها خیابان‌ها را به مکانی برای جشن‌گرفتن در مناسب‌های خاصی تبدیل کردند. یک پرچم برای ورودی اردوگاه نقاشی کردند. آن‌ها در خانه‌ای جدید بودند، اما این احساس را ایجاد کردند که هنوز در سوریه هستند.

ایجاد امید در مکانی پُر از ناامیدی

مزایای زیبایی هم کاربردی است و هم تحول‌آفرین؛ به‌خصوص برای پناهجویان.

پناهجویان دچار ضربۀ روحی شده‌اند. همه‌شان عزیزی را از دست داده‌اند. زیباسازی فضای زندگی راهی است برای نشان‌دادن سرزندگی، غم‌واندوه و التیام یافتن.

اقدامات ساده‌ای همانند از نو چیدن وسایل خانه، جارو کردن زمین و قراردادن عمدی یک شیء، به پناهجویان این امکان را می‌دهد که هویت و سلیقۀ خودشان را در یک مکان نشان دهند. آن‌ها کورسوی امیدی برای دوام‌آوردن در زمانی که کنترل کمی بر امور دارند، پیدا می‌کنند. غالباً، هنگامی که بر پیشانی فردی برچسب پناهجو می‌خورد، تمامی هویت او تحت ‌الشعاع قرار می‌گیرد یا از بین می‌رود.

مطالعات دوورا نیومارک بر روی بیش از ۲۰۰ فرد که تجربهٔ مهاجرت اجباری را دارند، نشان می‌دهد که زیباسازی خانه به بهبود آسیب‌های میان‌نسلیِ ناشی از جابه‌جایی اجباری کمک می‌کند. 

نیومارک مشاهده کرد که هنگامی که کودکان درتلاش‌ برای زیباسازی خانه‌شان مشارکت می‌کردند، به نظر می‌رسید که تأثیرات مثبتی بر مکانیسم‌های مقابله و افزایش رفاه آن‌ها داشته است. 

به‌علاوه، اگر این کودکان می‌توانستند خانه‌هایشان را پیش از ترک‌کردن، با کمک عکس‌ها و خاطرات تصور کنند، یعنی امری که ماریان هیرش آن را پساخاطرات می‌نامد، اقدامات آن‌ها برای زیباسازی خانه‌های فعلی شان می‌توانست دگرگون‌کننده باشد. این پساخاطرات همانند پلی میان گذشته و حال عمل کردند و روند مداوم التیام‌یافتن و حفظ هویت را تسهیل کردند.

سرانجام، ایجاد فضایی راحت‌تر، امن‌تر و شخصی‌تر، بیان ملموسی از امید داشتن به آینده است.

آن زمانی که مردم، خود را آواره از خانه‌هایشان می‌بینند، یافتن یا خلق زیبایی می‌تواند به همان اندازه حیاتی باشد که غذا، آب و سرپناه حیاتی است. عکس‌هایی از بمب و خون که تمامی ندارد، جریان داشتن زندگی، رنگ و خلاقیتی را که در غزه هست، پنهان می‌کند. آن زیبایی که با وجود جنگ هنوز جریان دارد، پنهان می‌شود.

پرورش عشق و زندگی

حتی پیش از شروع جنگ میان اسرائیل و حماس، فلسطینی‌ها همواره با بی‌عدالتی  خشونت بیش‌از‌حد زندگی می‌کردند.

فرد فلسطینی که با ما در این پژوهش همکاری می‌کند و به دلایل امنیتی باید ناشناس بماند، توضیح می‌دهد که خانهٔ آن‌ها در اردوگاه‌‌ها پناهجویان همانند زندگی در زندان است. بااین‌حال، هنوز هم آن را به مکانی زیبا برای زندگی تبدیل می‌کنند.

پیش از آغاز جنگ، محلات دارای دیوار‌های رنگی و تزیین‌شده بود. کاشی‌های ریزنقش ساختمان‌ها را تزیین می‌کرد و رنگ به نماهای بیرونی سازه‌ها زندگی می‌بخشید. همسایه‌ها برای دعا دور هم جمع می‌شدند، لباس نو به تن می‌کردند. عطر و ادکلن می‌زدند تا برای مناسک آماده شوند. با فرا رسیدن کریسمس، مسیحیان فلسطینی با همراهی مسلمانان خانه‌هایشان را تزیین می‌کردند. پیروان هر دو دین برای تزیین سالانۀ درخت کریسمس دور هم جمع می‌شدند.

دیوید مارشال توضیح می‌دهد جوانانی که در یک اردوگاه پناهجویان فلسطینی زندگی می‌کنند، چگونه با استفاده از زیبایی بر نکات مثبت محیط تمرکز می‌کنند و در مورد آینده‌ای فراتر از آن اردوگاه،‌ فراتر از دیوارهایی که دور آن‌ها را فرا گرفته است، رؤیاپردازی می‌کنند.

در پروژهٔ روایتگرانهٔ ما از جامعه، در یک اردوگاه پناهجویان فلسطینی در تابستان گذشته، ما شاهد تعهد به زیباسازی خانه‌ها به وسیلهٔ باغچه‌هایی بودیم که در محله‌های پرجمعیت ایجاد شده بودند. مردم برای ما تعریف کردند که باغ‌هایشان چگونه موجب آرامش‌ آن‌ها می‌شود. این باغ ها مکانی برای دور هم جمع شدن با دوستان فراهم می‌کند و یاد آور مزارعی است که زمانی از آن‌ها مراقبت می‌کردند.

کورین ون آمریک در تحقیقات خود در سال ۲۰۲۱، زندگی یک فلسطینی به نام فاتنا که در یک اردوگاه پناه‌جویان زندگی می‌کرد را توصیف کرد. او همه جا گل گذاشته بود؛ در و دیوار و طاقچه‌ها پر از گل بودند. آن‌ها ارزشمند بودند و به عشق و محبت زیاد نیاز داشتند. فاتنا گفت: «گل‌ها عشق را به او بازگرداندند».

نوعی از تاب‌آوردن و انعطاف‌پذیری

یکی از پناهجویان اهل گینه که نیومارک در بخشی از پژوهش‌اش با او هم مصاحبه کرده است، گفت: « به عنوان یک پناه‌جود حس خود نسبت به زیبایی را از دست می‌دهیم. و اگر این اتفاق افتاد، حس خود را نسبت به همه چیز، حتی خود زندگی نیز از دست خواهیم داد».

اگر عکس این سخن هم صادق باشد، روشن است که نمی‌توان زیبایی را امری سطحی دانست. یک مطالعه بر روی پناهجویان اهل بوسنی، روشن ساخت که توانایی آن‌ها در توجه به امر زیبا، نشانهٔ بهبود سلامت روان است.

خلق، مشاهده و تجربهٔ زیبای پیوندی با امور آشنا ارائه می‌کند. کارهایی که برای حفظ هویت فرهنگی و رشد تعلق خاطر به آن اهمیت دارد. 

این همان چیزی است که تأیید می‌کند که یک دختر بچه در غزه نه تنها تولدش را جشن می‌گیرد بلکه آن را در حد امکان زییا می‌کند.