باروری مساعدتی، فناوری‌های ژنتیک و ژنومیک، و زندگی خانوادگی

معرفی

ادعای اینکه در قرن زیست‌فناوری¹ به سر می‌بریم شاید اغراق‌آمیز باشد، اما فناوری‌های نوین ژنتیک و باروری بی‌تردید نقش روزافزونی در زندگی روزمره‌مان بازی می‌کنند. برای افرادی که بنا به سابقه پزشکی خانوادگی‌شان احتمال ابتلا به بیماری ژنتیک داشته باشند، آزمایش دی‌ان‌ای نشان می‌دهد که آیا حامل آن جهش ژنتیکی مربوطه هستند یا خیر و بدین ترتیب ریسک ابتلای خودشان به آن بیماری مشخص می‌شود. در زمینه‌های دیگر از آزمایش دی‌ان‌ای برای تعیین مسئولیت نفقه کودک، تعیین پدر یا ردگیری نسب اجدادی استفاده می‌شود. و اکنون در کارهای پلیسی هم جا افتاده است که صحنه جُرم را برای یافتن نمونه دی‌ان‌ای جستجو می‌کنند تا شاید بتوان آن نمونه را با دی‌ان‌ای افراد مظنون تطبیق داد. فهرست فناوری‌های باروری که امکان بچه‌دار شدن را در اختیار افراد نازا یا فاقد شریک جنسی می‌گذارند، روز به روز طولانی‌تر می‌شود. و در زمان نگارش این مقاله، فرآیند مشورت‌خواهی عمومی² در بریتانیا برای صدور مجوز یک تکنیک جدید لقاح آزمایشگاهی³‬ در جریان است که به زنان امکان می‌دهد از انتقال بیماری میتوکندریایی⁴ ارثی ژنتیکی به فرزندان‌شان اجتناب کنند. در این تکنیک، رویان⁵ یا تخمک مادر با ماده استخراج‌شده از رویان یا تخمک‌های زنان دیگر، اصلاح می‌شود. این نوع اصلاح ژنتیک می‌تواند کودکان نسل‌های بعد را تغییر دهد و لذا در اکثر کشورهای دنیا مُجاز نیست و برای استفاده در بریتانیا نیز به تصمیم پارلمان نیاز دارد (شورای اخلاقیات زیستی نافیلد، ۲۰۱۲).

برخی شیوه‌های استفاده از فناوری‌های ژنتیک و باوری، تأثیر احتمالی آنها بر زندگی خانوادگی، و اینکه نگرش‌ها و پیش‌فرض‌های ما دربارۀ خانواده به نوبه خود چطور توسعه و کاربرد این فناوری‌ها را شکل می‌دهند، موضوع بحث من در این فصل است. در ابتدای فصل پیرامون آزمایش دی‌ان‌ای شناسایی والدین بحث کرده و سپس به برخی از فناوری‌های باروری مساعدتی⁶ می‌پردازم. پس از آن برخی فناوری‌های پزشکی ژنتیک را بررسی می‌کنم، و این فصل را با ملاحظاتی درباره پیش‌فرض‌های فرهنگی و نگرش‌های عمومی به فناوری‌های امروز و آینده خاتمه می‌دهم.

شناسایی والدین

تا سال ۱۹۸۷، شناسایی پدر و سایر آزمایش‌های روابط ژنتیک با استفاده از پروتئین‌های گروه‌خونی انجام می‌شد. در این آزمایش‌ها، عدم تطبیق دو نمونه به معنای ردّ رابطه پدر-فرزندی میان آنها بود؛ ولی در صورت تطبیق نمونه، فقط می‌شد گفت که احتمال رابطۀ ژنتیک میان آن دو فرد وجود دارد. اما آزمایش‌های دی‌ان‌ای بسیار دقیق‌ترند. صرف‌نظر از موارد دوقلوهای تک‌تخم۸ یا به‌اصطلاح همسان، آزمایش‌های دی‌ان‌ای با چنان ضریب دقتی رابطه ژنتیک والد-فرزند را نشان می‌دهند که برای کاربردهای عملی به معنای یقین هستند. در این آزمایش‌ها، بخشی از دی‌ان‌ایِ کروموزوم‌ها تحلیل می‌شوند که حاوی ژن‌ها نیستند و دنباله آنها در خانواده‌های مختلف بالنسبه متفاوت است. نمونه‌های فرزند و پدر (ان) بالقوه مقایسه می‌شوند تا ببینیم که آیا بخش‌های مختلف دنباله دی‌ان‌ای تطبیق دارند یا خیر. این آزمایش‌ها که توسعه یافته و کاربرد تجاری پیدا کرده بودند، در ابتدا از دی‌ان‌ای استخراج‌شده از گلبول‌های سفید نمونه خون استفاده می‌کردند؛ اما امروزه می‌توان از فولیکول مو، سلول‌های جمع‌آوری‌شده از داخل گونه در دهان، لکه روی لیوان، یا تقریباً هر بافت بدن یا ماده‌ای که دفع می‌کنیم یا در محیط به جا می‌گذاریم، برای این آزمایش‌ها استفاده کرد. بسته‌های مصرف شخصی و خانگی برای این کار نیز موجود هستند که می‌توان به آدرس فرد متقاضی فرستاد؛ و با این فناوری، به سادگی می‌توان نمونه را بدون اطلاع یا رضایت فرد جمع‌آوری کرد.

پرکاربردترین آزمایش دی‌ان‌ای، آزمایش شناسایی پدر است (راث‌استاین و همکاران، ۲۰۰۵). در انگلستان، حدود ۱۰ هزار آزمایش در سال ۲۰۰۲ انجام شد که اکثر آنها با تقاضای دولت بود؛ اما آمار امروز احتمالاً بسیار بیشتر از این رقم است. «آژانس حمایت کودک» برای شناسایی پدر در پرونده‌های شامل تعهد پرداخت نفقه، بزرگ‌ترین مشتری این آزمایش‌ها بوده است. دومین کاربرد مهم حکومت، کنترل مهاجرت در مواردی است که استحقاق داوطلب به رابطه خانوادگی بستگی دارد. در طیف گسترده دیگری از موارد خانوادگی نیز بنا به رضایت والدین یا دستور دادگاه، آزمایش دی‌ان‌ای کودکان انجام می‌شود. دادگاه برای دستور به آزمایش کودکان، استاندارد «مصلحت» را به کار می‌گیرد. تا همین اواخر دیدگاه قضایی آن بود که معمولاً بهتر است از آزمایش اجتناب شود چون بالقوه می‌تواند روابط خانوادگی جاافتاده را مختل کند؛ اما امروزه بیشتر روی اطلاع کودک از والدین ژنتیکی خود تأکید می‌شود (اشتاینر، ۲۰۰۶؛ بینهام، ۲۰۰۸).

در دسترس بودن آزمایش‌های دی‌ان‌ای، مواردی که نتایج آزمایش‌های کنترل‌نشده روی وب برای چانه‌زنی دور از چشم قانون استفاده شده‌اند، و همچنین تغییر نگرش به نیاز یا حتی حق فرد به اطلاع از هویت والدین زیستی‌اش و اهمیت این مسأله در فهم او از ریشه‌اش، مشوق این تغییر نگرش قضایی بوده‌اند. در برخی پرونده‌های حضانت کودک، پس از آنکه آزمایش دی‌ان‌ای نشان داده است شاکی پدر ژنتیکی کودک نیست، نفقه‌های پرداختی به او بازگردانده شده‌اند. در چنین مواردی، کودک پدر اجتماعی‌اش را از دست می‌دهد بدون آنکه دسترسی یا اطلاع از پدر زیستی‌اش داشته باشد (لینچ و همکاران، ۲۰۰۸). در برخی موارد آزمایش دی‌ان‌ای برای کنترل مهاجرت نیز روابط خانوادگی دچار اختلال‌هایی از این دست شده‌اند (تیتز، ویکرز و ماسکا، ۲۰۰۲). در بسیاری کشورها، برخی از انواع مهاجرت به روابط خانوادگی وابسته است و به همین خاطر آزمایش دی‌ان‌ای برای اثبات این‌گونه روابط خونی بسیار استفاده می‌شود.

جامعه‌شناسان مشاهده کرده‌اند که مادر کودک در اغلب موارد مشخص است اما اطمینان چندانی به پدر نیست، که همین نکته بنیان برخی نظریه‌های خانواده و دولت شده است (مثلاً: انگلس، ۱۸۸۴). مانند حجم انبوهی از گمانه‌زنی‌های جامعه‌شناسان و روان‌شناسان تکاملی، تبیین‌های کارکردگرا از الگوهای ازدواج، انزوای زنان و بسیاری موارد دیگر بر پایه همین مشاهده‌اند. اما در نظم اخلاقی جدید که وکیل وظیفه‌شناس در پرونده طلاق به پدر توصیه می‌کند تا پیش از تصمیم‌گیری درباره نفقه کودک یک آزمایش دی‌ان‌ای بدهد، شاید شاهد یک گذار فرهنگی باشیم. در نظام حقوقی عُرفی انگلستان، کودکی که از یک زوج متأهل به دنیا می‌آید «فرزند خانواده» است و مادر و پدرش صرف‌نظر از ریشه زیستی کودک، حقوق و تکالیف والدین را دارند مگر آنکه یکی از آنها بتواند ثابت کند والد نیست. ترتیبات مشابهی برای اکثر فرزندان زوج‌های غیرمتأهل نیز صادق است. اما می‌توان نشان داد که در عصر آزمایش‌های دی‌ان‌ای، به وضعیتی گذار کرده‌ایم که والد تقریباً معادل والد زیستی است، و دنباله دی‌ان‌ای مشترک است که والد زیستی را تعریف می‌کند (فریمن و ریچاردز، ۲۰۰۶).

…