اخلاق‌مداری در یک روز؛ آیا ممکن است؟ | گزارشی از کتاب رشد اخلاقی

بارها در زندگی ما اتفاق افتاده است که به طور تصادفی چیزهای نامناسبی گفته‌ایم و به کسی که با او صحبت می‌کنیم توهین کرده‌ایم. این موضوع ممکن است حتی در بزرگسالی نیز اتفاق بیفتد. برای هر چیزی مکان و زمان مناسب وجود دارد. به همین علت دانستن اینکه چه بگوییم و چه زمانی بگوییم، بسیار مهم است.

رشد اخلاقی به معنای یادگیری تشخیص تفاوت بین درست از غلط و تشخیص درست از نادرست است. اهمیت رشد اخلاقی برای تمام اقشار جامعه غیرقابل انکار است. اگرچه رشد اخلاقی مسئله پیچیده‌ای است که باید در مورد آن آموزش‌های لازم را فراگرفت، اما اگر از سنین جوانی آموزش داده شود، آسان‌تر و سازگارتر به نظر خواهد رسید. به همین دلیل رشد اخلاقی یکی از مهارت‌های مهمی است که بیشتر از طریق فعالیت‌های آموزشی در مدارس و جامعه آموخته می‌شود. بدون شک رشد اخلاقی بخش مهمی از فرآیند اجتماعی شدن است.

انتخاب‌های اخلاقی نه تنها به موقعیت‌های خاص محدود می‌شود، بلکه بخشی از زندگی روزمره هر فرد است. از کودکان تا بزرگسالان؛ حضور اخلاق در حال حاضر بیش از هر زمان دیگری مهم است. حتی در کلاس‌های درس، انتخاب‌های اخلاقی را می‌توان بر اساس زندگی عادی آزمایش کرد.

کتاب رشد اخلاقی منبع قطعی نظریه و تحقیق در مورد رشد اخلاق است. از زمان انتشار اولین ویرایش، رویکردهای نوآورانه برای مطالعه رشد اخلاق، بحث‌هایی را در مورد معنای مفهوم‌سازی و اندازه‌گیری اخلاق در دوران کودکی، چگونگی درک کودکان از انصاف و برابری، و مبنای تکاملی اخلاقیات در بزرگسالی، تقویت کرده است. نسخه دوم ویرایش این کتاب دارای فصل‌های جدیدی بوده است که بر روی موارد ذیل تمرکز دارد: ۱. دوران نوزادی، ۲. علوم اعصاب، ۳. نظریه ذهن، ۴. شخصیت و هویت اخلاقی، ۵. همکاری و فرهنگ، ۶. جنسیت، تمایلات جنسی، ۷. تعصب و تبعیض. این نسخه منعکس‌کننده ماهیت بین رشته‌ای مطالعه رشد اخلاقی است که شامل مشارکت بیش از ۵۰ محقق در علوم رشد، روانشناسی شناختی، علوم اعصاب اجتماعی، روانشناسی و تکامل تطبیقی و آموزش است.

انتخاب‌های اخلاقی نه تنها به موقعیت‌های خاص محدود می‌شود، بلکه بخشی از زندگی روزمره هر فرد است. از کودکان تا بزرگسالان

از زمان انتشار ویرایش دوم این راهنما رویکردهای پیشگامانه برای مطالعه رشد اخلاقی، بحث‌ها را در مورد چگونگی مفهوم سازی و سنجش اخلاق در دوران کودکی و نوجوانی تقویت کرده است. این کتاب که توسط ملانی کیلن و جودیت جی. اسمتانا ویرایش شده است، شامل فصولی در مورد فرزندپروری و اجتماعی شدن، ارزش‌ها، ظهور تعصب و طرد اجتماعی، عدالت و دسترسی به منابع، استدلال اخلاقی و حقوق کودکان، همدلی و رفتارهای اجتماعی است. اخلاق در چارچوب خانواده، همسالان، مدارس و فرهنگ مورد بحث قرار می‌گیرد.
نسخه ویرایش دوم این راهنما دارای فصل‌های زیر است:

1. اخلاق در دوران شیرخوارگی و اوایل کودکی،
2. دیدگاه‌های علوم اعصاب‌شناختی در مورد رشد اخلاقی،
3. مسئولیت اجتماعی در چارچوب عدالت اجتماعی و نژادی،
4. مفاهیم نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی،
5. کلیشه‌ها، تعصب و تبعیض.

اصول اخلاقی، مفهومی جهانی نیست که به طور طبیعی ایجاد شود. منتها به کلمات، زبان و اشکال گفتمان و نیز به اشکال و الگوهای تعامل اجتماعی وابسته است که تمامی آنها از لحاظ اجتماعی ـ فرهنگی اختصاصی‌اند؛ بنابراین رشد اخلاقی را نمی‌توان محصول یک فرآیند ساخت اجتماعی تلقی کرد که موضوعات معرفتی متعالی در آن دخالت دارند (دیدگاه کولبرگ). به بیانی دقیق‌تر، رشد اخلاقی را باید محصول گفت‌وگو، ارتباطات اجتماعی و تعاملات اجتماعی بین سخنگویان واقعی و زنده و نیز گفت‌وگوها، ارتباطات و تعاملاتی دانست که در دریافت‌ها و فضاهای خاص اجتماعی، فرهنگی و تاریخی اتفاق می‌افتند.¹

ماری تیساک² دانش آموخته PhD دانشگاه ایالتی بولینگ گرین BGSU و عضو گروه روانشناسی دانشگاه استنفورد، نظر خود را درباره کتاب رشد اخلاقی اینگونه بیان می‌کند: این کتاب نشان می‌دهد که چگونه الگوهای اجتماعی ـ شناختی و پردازش اطلاعات به فهم و رفتارهای پرخاشگرانه در جوانان بزهکار کمک می‌کنند. وی فهم این موضوع را ضروری می‌داند و می‌گوید که افراد چگونه نیات دیگران را رمزگذاری کرده و در مورد آنها قضاوت اجتماعی و اخلاقی می‌کنند و چگونه این رمزگذاری بر رفتار پرخاشگرانه تأثیر می‌گذارد. همچنین تیساک در مورد اطلاق عنوان «پرخاشگر» یا «خودخواه» به افراد هشدار می‌دهد. او برای تبیین بزهکاری نوجوانان، یک تلفیق جامع و خلاقانه از الگوهای نظری مختلف ارائه می‌کند. اگرچه تحقیق در مورد نحوه تأثیر هیجانات اخلاقی و شناخت اخلاقی بر فهم پرخاشگری در کودکان و جوانان یک فرآیند پیچیده است، اما این فصل نشان می‌دهد که اگر ما می‌خواهیم این حوزه را از توصیف دوگانه ماهیت انسان رها کرده و فهم علمی رشد اجتماعی‌گروانه را به پیش ببریم، برداشتن این گام ضروری است.

ریشه‌های رشد قضاوت‌ها و رفتار اخلاقی چیست؟

مارک اچ. بورنشتاین³ درباره کتاب رشد اخلاقی بیان می‌کند: «به نظر می‌رسد هر روز از زندگی‌مان عملی را تجربه می‌کنیم که آن را اخلاقی یا غیراخلاقی، عادلانه یا ناعادلانه، منصفانه یا ناعادلانه می‌دانیم. بی‌دلیل نیست که افرادی مانند لاک و هابز، داروین و فروید به پرسش‌های عمیقی درباره اخلاق انسانی کشیده شده‌اند. اخلاق، یک پیوند مرکزی را در مجموعه‌ای از تأثیرات مهم اشغال می‌کند: بیولوژیکی، شخصیتی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و تکاملی. این دو ویراستار مشارکت‌کنندگان برجسته‌ای را گرد هم آورده‌اند تا مفهومی تجربی و پیشرفته‌ای را ارائه ‌دهند. طیف کاملی از موضوعات اصلی به موضوع چالش برانگیز و اساسی اخلاق انسانی، گره خورده است».

از زمان انتشار این کتاب در سال ۲۰۰۶، کتاب راهنمای توسعه اخلاقی منبع اصلی برای اطلاعات مدل‌های مفهومی و تحقیقات جاری در مورد رشد اخلاقی در دوران کودکی و نوجوانی بوده است. همچنین منبع قطعی برای دانش چگونگی کسب اخلاق و تأثیرات متعدد بر این فرآیند است. این حجم به‌روز شده شامل فصول اصلاح شده و همچنین جدید و نکات برجسته است. حوزه‌های تحقیقی که از زمان اولین کتاب راهنما منتشر شده برجسته‌تر شده‌اند. این تحقیقات در حوزه‌های روان‌شناسی، زیست‌شناسی و جامعه‌شناسی، آثار کلاسیک فروید، اسکینر، پیاژه، داروین و دورکیم منجر به سنت‌ها و تحقیقات نظری مختلفی در مورد رشد اخلاقی شده است و تا امروز ادامه دارد. نتایج تحقیقات پرشتاب سه دهه اخیر در حوزه میان رشته‌ای رشد اخلاقی در ایران بازتاب مناسبی نداشته است.

مرکز اخلاق و تربیت به هدف آشناسازی دانشوران با گزارشی جامع از این نتایج اقدام به ترجمه کتاب رشد اخلاقی کرد. ایده مرکز اخلاق و تربیت برای مواجهه نقادانه فرهیخته ایرانی با فراورده‌های علوم انسانی نوین طی گفتاری در آغاز جلد اول آمده است. در این گفتار شاخص‌های عقلانیت دانش و مراحل تولید علم فاخر بومی و روش‌های بهره‌گیری حکیمانه از ظرفیت‌های ترجمه برای این هدف پیشنهاد شده است.

این کتاب در ۱۷ فصل و دو جلد دسته‌بندی شده است. این فصول در شش بخش مقدمه، ساختارگرایی و مراحل تحول اخلاقی، نظریه قلمرو اجتماعی و عدالت اجتماعی، وجدان و درونی‌سازی، رویکردهای اجتماعی ـ تعاملی، اجتماعی ـ فرهنگی تطبیقی و بخش ششم که مربوط به همدلی، هیجانات و پرخاشگری است، تقسیم‌بندی شده است.
رشد اخلاقی در تأثیری مثبتی بر زندگی شخص ما دارد؟

رشد اخلاقی به شما کمک خواهد کرد تا باورهای خود را بهبود بخشید، زیرا ممکن است در دوران رشد به چیزهای اشتباهی اعتقاد پیدا کرده و به آنها ایمان داشته باشید. در خیلی از موارد ممکن است شما متوجه اشتباه خود نشوید و اطرافیان شما نیز به خود زحمت نمی‌دهند به شما بگویند چه چیزی اشتباه یا درست است. این مسئله در پرورش کودکان بسیار حائز اهیمت است. زیرا بسیاری از کودکان در مورد اخلاق، آموزش مناسبی نمی‌بینند و این عدم آموزش متناسب با رشد باعث می‌شود تا آنها به مسیر اشتباهی قدم بگذارند.

رشد اخلاقی به شدت تحت تأثیر عوامل بین فردی مانند خانواده، همسالان و فرهنگ است. عوامل درون فردی نیز بر رشد اخلاقی تأثیرگذار هستند، عواملی مانند تغییرات شناختی، عواطف و حتی رشد عصبی در این فرآیند مؤثر واقع خواهند شد.

به طور مثال یک کودک ممکن است این فکر را داشته باشد «اگر من را کتک نزنند، من هم برادرم را نخواهم زد». پیروی از قوانین یا بد بودن قوانین یا زیر پا گذاشتن آنها تصمیمات اخلاقی است که در این مرحله کودک باید آن را عملی کند. این تصمیمی بر اساس دریافت پاداشی خواهد بود که شخصاً برای او معنادار است

معرفی نویسندگان کتاب رشد اخلاقی

ملانی کیلن⁴

خانم ملانی کیلن یک روانشناس رشد است و در زمینه استدلال اخلاقی، نگرش‌های بین گروهی رشدی، طرد اجتماعی، تعصب، نظریه ذهن و اخلاق، رشد شناختی اجتماعی، نظریه حوزه اجتماعی و روابط با همسالان مطالعات تخصصی دارد. او از نظریه‌های روانشناسی اجتماعی و همچنین مدل‌های رشدشناختی‌ اجتماعی استفاده می‌کند. این مطالعات، موضوعات بسیاری از جمله ریشه‌های رشدی مفاهیم نابرابری‌های اجتماعی، استدلال اخلاقی و رفتار منصفانه و برابر با دیگران را پوشش می‌دهد. ملانی کیلن دارای مدرک دکترا بوده، و استاد توسعه انسانی و روش‌شناسی کمَی در دانشگاه مریلند است. پروفسور کیلن عضو مؤسسه ملی سلامت کودک و توسعه انسانی (NICHD) و بنیاد ملی علوم (NSF) است. او برای تحقیقات خود در مورد رشد اخلاقی کودکان و نوجوانان، استدلال اجتماعی در مورد طرد، سوگیری بین گروهی، تعصب و شناخت اجتماعی در دوران کودکی جایزه دانشمند ـ معلم ممتاز را توسط پروست از دانشگاه مریلند برای سال های ۲۰۰۸ ـ ۲۰۰۹ دریافت کرد. تخصص او در زمینه‌های نگرش‌های بین گروهی رشدی، استدلال اخلاقی و شناخت اجتماعی رشدی است.

جودیت جی اسمتانا⁵

دکتر جودیت اسمتانا، استاد روانشناسی در دانشگاه روچستر است. او درباره رشد اخلاقی، روابط نوجوان و والدین، و باورها و رفتارهای والدینی مطالعات گسترده‌ای دارد. او مقالات زیادی در مورد این موضوعات منتشر کرده است. مقاله او با عنوان نوجوانان چگونه دنیای خود را می‌سازند (۲۰۱۱) از مهمترین منابع برای مطالعات روانشناسی نوجوانان است.
او می‌گوید: نوجوانان آن‌قدر که بسیاری از والدین فکر می‌کنند، غیرقابل درک نیستند. عوامل زیادی بر روابط والدین و نوجوانان تأثیر می‌گذارند، اما ایجاد یک محیط قابل اعتماد و حمایت‌کننده برای فرزندان نکته کلیدی و مهم در منزل است. اوضاع آنقدرها هم که فکر می‌کنید بد نیست. درست است که درگیری بین والدین و فرزندان در نوجوانی افزایش می‌یابد، اما تا حد زیادی موقتی است. وقتی فرزندان به اواخر نوجوانی خود می‌رسند، شدت درگیری‌ها کاهش یافته و معمولاً ارتباط با خانواده همچنان قوی باقی می‌ماند.

بر اساس نظریه کولبرگ،⁶ تعاریف بسیاری به شما کمک می‌کند تا تعیین کنید چه چیزی درست است و چه چیزی خوب است. به عنوان مثال، عملی که پاداش داده می‌شود و کسی که تنبیه نمی‌شود، عملی که مورد رضایت کودک و خانواده کودک است، عملی که مورد تأیید دوستان یا همسالان او قرار می‌گیرد، عملی که با آداب و رسوم یا قوانین جامعه مطابقت دارد، عملی که از نظر اجتماعی پذیرفته شده است، این روش‌ها و دیگر روش‌های تصمیم‌گیری، اعمالی است که با اصول کلی خود منطبق است و از لحاظ اخلاقی خوب به نظر می‌رسد. زیرا در هر یک از این اقدامات هر دو طرف مرزها را رعایت می‌کنند، قوانین را رعایت می‌کنند و خود را با رشد اخلاقی تطبیق می‌دهند.

معرفی مترجم

محمدرضا جهانگیرزاده به همراه علیرضا شیخ شعاعی و سید رحیم راستی تبار، با کوشش فراوان دست به ترجمه این کتاب زده و تلاش بسیاری را در راستای بومی سازی اخلاق رشد با فضای تربیتی جامعه ایرانی و اسلامی داشته‌اند. ایشان دارای دکترای تخصصی روان‌شناسی است. وی همچنین متخصص خانواده درمانی و ازدواج است و در مرکز مشاوره مؤسسه امام خمینی در قم به جلسات مشاوره می‌پردازد.

مطالعه این کتاب برای چه کسانی ضروری است؟

این ویرایش که منعکس‌کننده ماهیت بین رشته‌ای مطالعه رشد اخلاقی است، شامل مشارکت‌های محققان در علوم رشد، علوم اعصاب اجتماعی، روانشناسی تطبیقی و تکاملی، و آموزش است که نشان‌دهنده تحقیقات انجام شده در سراسر جهان است. خواندن این کتاب برای محققان، مربیان و دانش آموزانی که در زمینه رشد اخلاقی هستند، و همچنین دانشمندان علوم اخلاق، کارشناسان بهداشت عمومی و پزشکانی که به کودکان و رشد اهمیت می‌دهند، ضروری خواهد بود. به عنوان مثال، معلمی به دانش آموزان می‌گوید که در کلاس یکی پس از دیگری با صدای بلند کتابی را بخوانند. حال معلم باید انتخاب کند که آیا می‌خواهد به دانش آموزی که در خواندنش مشکل دارد زمان بیشتری بدهد یا به هر دانش آموزی به همان میزان زمان بدهد. معلم باید فکر کند که کدام گزینه منصفانه‌تر و با ملاحظه‌تر است.

در حالی که تحقیقات در مورد رشد اخلاقی دارای تاریخچه غنی است، جدیدترین ویرایش این کتابچه راهنما به وضوح نشان می دهد که چگونه تحقیقات پیشرفته برای مقابله با پیچیدگی در حال تکامل اخلاق در دنیای امروز ادامه می‌یابد. هم با مرور تحقیقات گذشته و هم با گسترش قانون شامل عدالت اجتماعی و مسئولیت اجتماعی به عنوان دغدغه‌های اخلاقی، این کتاب راهنمای جامع و اجتماعی مرتبط با زمینه رو به رشد تحقیقات توسعه اخلاقی را ارائه می‌دهد.

جمع‌بندی

رشد اخلاقی یک شبه اتفاق نمی‌افتد. این مسئله نیاز به صبر و درک زیادی دارد. آموزش رشد شخصیت هر از چند گاهی به بهبود و ارتقای اخلاق افراد جامعه کمک خواهد کرد. رشد اخلاقی باید از سنین پایین آموزش داده شود؛ زیرا رشد شخصیت برای کودکان و تشخیص تفاوت‌های بین درست و غلط از زمانی که در مدرسه می‌روند آغاز خواهد شد.
اهمیت رشد اخلاقی البته توسط بزرگسالان و کودکان درک می‌شود و همچنین به رشد حرفه‌ای و شخصی افراد کمک زیادی می‌کند. انتخاب‌های اخلاقی زیادی وجود دارد که باید در زندگی انجام دهید و رشد اخلاقی به شما کمک می‌کند تا انتخاب‌های درستی داشته باشید.

اطلاعات شناسنامه‌ای کتاب رشد اخلاقی

• عنوان: رشد اخلاقی؛ کتاب راهنما
• ویراستاران: ملانی کیلن، جودیث اسمتانا
• مترجمان: محمدرضا جهانگیرزاده، سیدرحیم راستی‌تبار، علی‌رضا شیخ‌شعاعی
• ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
• سال چاپ: ۱۳۹۵
• مجموع تعداد صفحات دو جلد: ۱۰۶۵