عدالت اجتماعی چیست و چگونه می‌تواند در جامعه تحقق یابد؟

انسان برای حفظ حیات خود ناگزیر از زیست اجتماعی است. اما از سوی دیگر، این زیست اجتماعی، بروز بیشتر تعارض منافع انسان‌ها و کمبود امکانات موجود را نیز در پی دارد؟ بنابراین حفظ و بقای این اجتماع چگونه میسر و منوط به کدام ارزش اجتماعی است؟
شاید به سرعت پاسخ دهیم عدالت اجتماعی. اما عدالت اجتماعی به چه معناست؟ برابری؟ اصول و مؤلفه‌های آن کدامند؟ در کدام عرصه‌های اجتماعی باید پیاده شود؟ چگونه با سایر ارزش‌های جامعه مانند رشد اقتصادی، آزادی، دموکراسی و … قابل‌جمع است؟ و مهم‌تر از همۀ این مباحث نظری، راهکارهای عملی برقراری عدالت اجتماعی واقعی در جامعه کدامند؟

هرچند عدالت اجتماعی، ارزشی است که از دیرباز، مردم خواهان آن بوده‌اند و از مهم‌ترین مسائل فلسفۀ اخلاق و فلسفۀ سیاسی به شمار می‌رود که از افلاطون و ارسطو گرفته تا رالز و مایکل سندل به آن پرداخته‌اند و حکومت‌های غربی مدعی برقراری آن می‌باشند اما همچنان چیستی و چگونگی تحقق آن مسئله‌ای باز و گشوده است که پژوهش‌های حساب‌شده‌تری را می‌طلبد. پیرو بیانیه گام دوم انقلاب، کتاب عدالت اجتماعی از دیدگاه مقام معظم رهبری، سعی دارد که با نگاهی جدید و از منظری اخلاقی، رویکرد اسلامی معظم له را در مواجهه با این موضوع بررسی کند.

عدالت مهم‌ترین خواستۀ طبیعی و تاریخی بشر در طول همۀ زمان‌ها و مکان‌ها بوده است و اجرای آن نیازمند یک روح بلند و غنی و ارادۀ محکم و گام‌های ثابت است. لذا اجرای آن، کار هر کس و در واقع کار دنیاپرستان و و آلوده به دنیای مادی نیست. اجرای کامل و واقعی آن، تنها از عهدۀ ائمه معصومین برمی‌آید و ما به‌اندازۀ وسعمان باید در جهت تحقق آن گام برداریم. از نظر اسلام، عدالت یک اصل انسانی و جهانی و مهم‌ترین رکن جامعۀ اسلامی است که بدون آن دین الهی تحقق نمی‌یابد.

این کتاب در ۳ فصل تنظیم شده است:

فصل اول با عنوان مباحث نظری به تبیین چیستی عدالت اجتماعی اسلامی، جایگاه واهمیت آن، ویژگی‌های جامعۀ برخوردار از عدالت اجتماعی و … از نظر معظم له می‌پردازد و مشتمل بر این ۹ عنوان است: ۱-چارچوب نظری رهبری، ۲-تعریف عدالت اجتماعی، ۳-اهمیت و ضرورت عدالت اجتماعی، ۴-شرایط عدالت اجتماعی و جامعه برخوردار از آن، ولایت الهی و عدالت اجتماعی، ۵-پیشرفت اجتماعی و عدالت اجتماعی، ۶-آزادی اجتماعی و عدالت اجتماعی، ۷-مردم‌سالاری اجتماعی مظهر عدالت اجتماعی، ۸-معنویت، عقلانیت و عدالت اجتماعی، ۹-مشکلات جوامع دیگر

در این فصل بیان می‌شود:

1. معظم له انسان را موجودی دارای دو بعد مادی و معنوی دانسته که سعادت او در گرو رشد و تکامل بعد معنوی‌اش هست و رشد بعد مادی وی نیز باید در مسیر تکامل معنویش صورت گیرد. طی مسیر سعادت انسان بدون دین نمی‌تواند مصون از خطا و اشتباه باشد. دین یک برنامه و راهنمای کامل برای تمام عرصه¬های زندگی انسان است. بنابراین هرچند حقیقت اخلاق، سیاست و … از متن دین گرفته نشده است اما برای فهم دقیق و بدون خطا و انگیزش بیشتر برای به اجرا درآوردن آنها نیازمند به دین هستیم. از سوی دیگر، زندگی در یک جامعه فاسد و ظالم، سعادتمندی انسان را بسیار دشوار می‌کند. لذا باید دین با قدرت سیاسی همراه شود تا بتواند فضای جامعه را از ظلم و فساد پاک کند. بنابراین هدف اصلی مقام معظم، برقراری حکومت اسلامی ست.
2. از نظر معظم له، حکومت اسلامی، حکومت ولایت الهی در دو بعد فردی و اجتماعی است.
3. عدالت اجتماعی که به معنای دادن حق هر کس در جامعه با توجه به شایستگی‌هایی که دارد می‌باشد مهمترین ارزش اخلاقی-سیاسی در جامعه اسلامی و مبتنی بر عدالت فردی است. این ارزش اجتماعی واسطه‌ای برای رساندن هریک ازافراد جامعه به کمال معنوی‌اش می‌باشد. چنانکه هدف از آمدن انبیا و اولیای الهی نیز همین بوده است.
4. عدالت اجتماعی ارزشی مطلق است نه نسبی و قراردادی. حسن عدالت، ذاتی است و ریشه در نظام هستی دارد و انسان از طریق عقل، فطرت و دین به آن معرفت پیدا می‌کند.
5. عدالت اجتماعی اسلامی مفهموی فراگیر است که باید در همه ابعاد جامعه اعم از سیاست، فرهنگ، اقتصاد و … پیاده شود.
6. عدالت اجتماعی محوری‌ترین ارزش جامعه اسلامی است که بدون تحقق سایر ارزشها مانند پیشرفت، آزادی، مردم‌سالاری و … بی‌معناست.
7. جامعه برخوردار از عدالت اجتماعی جامعه‌ای است که عاری از هرگونه فقر، بی‌سوادی و ناامنی باشد.
8. زمانی عدالت در جامعه به معنای حقیقی کلمه محقق می‌شود که با معنویت و عقلانیت همراه شود.
9. مشکل اصلی جوامع غربی در اجرا کردن عدالت اجتماعی، منزوی ساختن آن از معنویت و عقلانیت می‌باشد.

فصل دوم با عنوان مباحث عملی، به چگونگی محقق ساختن عدالت اجتماعی اسلامی در جامعه و سیاست‌های کلی مربوط به آن می‌پردازد و شامل دو بحث، یکی کاربست عدالت اجتماعی و نیازمندیهای آن و دیگری، مؤلفه‌های عدالت اجتماعی می‌شود.
با مطالعه این فصل در می‌یابیم:

• گام اول برای برقراری عدالت اجتماعی اسلامی، تشکیل حکومت اسلامی است. یعنی قانون اساسی کشور مطابق با دستورات اسلامی تدوین شود و حاکم و مسئولان نیز با ملاک تقوا، عدالت و رأی مردم بر سر کار آیند.
• گام دوم برای برقراری عدالت اجتماعی، رشد معنوی و اخلاقی مردم و فضای جامعه است و باید یک جریان همگانی فرهنگی در این زمینه ایجاد شود.
• عدالت اقتصادی(مهمترین مؤلفه و مربوط به چگونگی توزیع ثروت و امکانات عمومی)، عدالت آموزشی(چگونگی توزیع امکانات و نیروهای آموزشی) و عدالت سیاسی (چگونگی توزیع قدرت سیاسی) به عنوان ۳ مؤلفه عدالت اجتماعی مطرح می‌شود.
  

فصل سوم با ۳ عنوان جمع‌بندی دیدگاه مقام معظم رهبری، مزیت‌های دیدگاه مقام معظم رهبری بر دیدگاه‌های غربی و نهایتاً، نقاط پیشِ‌رو (آیندۀ پیشِ‌رو) به نتیجه‌گیری می‌پردازد.

مهم‌ترین نتایجی که می‌توانیم از این بررسی بگیریم این است که عدالت اجتماعی اسلامی، در مقایسه با معادل‌های سکولار غربی آن، اولاً از پایه‌های هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی و انگیزشی محکم‌تری برخوردار است. ثانیاً در سایۀ عدالت اجتماعی اسلامی، باید سایر ارزش‌های اجتماعی نیز محقق شود. ثالثاً عدالت اجتماعی اسلامی، باید در تمام عرصه‌های اجتماعی پیاده شود. رابعاً، برقراری عدالت اجتماعی وابسته به اخلاق اسلامی، عقلانیت و یک جنبش و حرکت همگانی است.

این کتاب از این جهت خواندنی است که با شفاف‌سازی بحث عدالت اجتماعی، از بُعد اخلاق فردی و نظری فراتر رفته و به بُعد اجتماعی وعملی آن نیز پرداخته است. همچنین به شایستگی اهمیت و ضرورت اخلاق اسلامی را در سیاست، حدود وظایف و حقوق دولت و مردم در جامعه و تأثیر دین و اخلاق بر سایر امور اجتماعی و بالعکس را می‌نمایاند.

در پایان نباید از این نکته مهم غافل شویم جامعه‌ای که به نام اسلام برپا می‌شود و مدعی استقرار تمام ارکان خود بر پایه تعالیم دینی است تمام افراد آن اعم از حاکم، مسئولان و شهروندان (که البته موقعیت حاکم و مسئولان به دلیل الگو بودن حساس‌تر است) باید در انجام درست وظایف و رفتارهای خود دقت بیشتری داشته باشند چراکه هر گونه تخطی از جانب آنها در موضع خود، پیامدهای مخرب‌تری هم بر جامعه و هم بر دین در پی خواهد داشت که دین‌گریزی و اخلاق‌گریزی مردم مهمترین آنهاست و جبران این خسارت‌ها، کار ساده‌ای نیست. روشن است که خطا در یک جامعه غیردینی، چنین پیامدهایی با چنین وسعتی در پی ندارد.