نقد و بررسی نرم‌افزار دانشنامه اخلاق اسلامی
دکتر مرتضایی:
متاسفانه در مرکز نور خیلی دیر به موضوع اخلاق پرداخته شد. نرم‌افزارهای فقه، اصول، حدیث، فلسفه، کلام و تفسیر در سال‌های ابتدایی مرکز نور تولید شدند، اما نرم‌افزار اخلاق دیرتر تولید شد. مرکز نور زیرمجموعه‌ای از جامعه‌ی اسلامی است. در جامعه‌ی اسلامی علی‌رغم تمام ادعاهایی که توسط مسئولین، علما و … مطرح می‌شود، به اخلاق که یکی از مهم‌ترین ابعاد سه‌گانه‌ی دین مبین اسلام بوده و مورد تاکید ائمه‌ی معصومین (علیهم السلام) است، عملا بهایی داده نمی‌شود. در حوزه‌ی علمیه نیز بحث‌ها و درس‌های اخلاق همواره با نوسان مواجه هستند.
تولیدات مرکز اسلامی نور در حوزه اخلاق
طبیعتا مرکز نیز تحت تاثیر این روند نامناسب بوده است. بنده از همان ابتدای طلبگی به موضوع اخلاق علاقه‌مند بودم و نسبت به آن دغدغه داشتم. من در اوائل طلبگی به قدری از کتاب «اربعین حدیث» امام (ره) استفاده کرده بودم که این کتاب مانند شرح لمعه کهنه شده بود. در سال ۱۳۸۰ نرم‌افزار «دانشنامهی نورالجنان» که در آن مجموعه‌ای از آثار مهم اخلاقی گردآوری شده است، توسط موسسه تولید شد. برخی از تولیدات مرکز در حوزه‌ی اخلاق عبارتند از:
تولیدات عمومی:
۱٫ معارف دانشگاه (۵) که عمدتا مشتمل بر برنامه‌های اخلاقی است. دوستانی که می‌خواهند با گرایش‌های مختلف و کتاب‌های به‌روزتر در حوزه‌ی اخلاق آشنا شوند، می‌توانند به این نرم‌افزار مراجعه کنند.
۲٫ زمزم (۸) که مشتمل بر برنامه‌های ما در پژوهشکده‌ی دانشگاه شهید محلاتی سپاه است. این مجموعه در هشت شماره تولید شده است و هشتمین شماره از این مجموعه رویکردی اخلاقی دارد. در این نرم‌افزار می‌توانید منابع اخلاقی را با گرایش مدیریت نظامی مشاهده کنید.
۳٫ نوارهای جلسات اخلاق استاد توکل.
۴٫ نشریه‌‌ای اخلاقی که متعلق به آیت‌الله ناصری است.
تولیدات تخصصی:
۱٫ دانشنامهی نورالجنان یک محصول دعایی است. ما برای مفاتیح الجنان این نرم‌افزار را تولید کردیم که محصول موفقی هم بود. بعد از آن که نرم‌افزار نورالانوار (۲) را در سال ۷۷ تولید کردیم. وقتی از ما درخواست کردند تا نرم‌افزار نورالجنان را تولید کنیم، بنده لیستی را ارائه دادم که مشتمل بر ۲۲ عنوان از منابع اخلاقی بود. کتاب‌هایی همچون معراج السعاده، جامع السعادات، محجه البیضاء و ترجمه‌ی آن، اخلاق شبر و ترجمه‌ی آن، احیاء و ترجمه‌ی آن، قوت القلوب ابوطالب مکی و … . در سال‌هایی که در خدمت آیت‌الله حسن‌زاده‌ی آملی بودیم، ایشان روی چند کتاب از جمله عده‌الداعی، صحیفه‌ی سجادیه و قوت القلوب ابوطالب مکی تاکید داشتند.
در آن زمان با گنجاندن ترجمه‌ی احیا و قوت القلوب در نرم افزار به دلیل برخی از مطالب مندرج در آن‌ها، موافقت نشد اما بقیه‌ی آثار مورد تایید قرار گرفتند. از این برنامه استقبال زیادی شد. «نور الجنان» اولین کار مرکز در حوزه‌ی اخلاق به شمار می‌آید. همان‌طور که می‌دانید ما از سال ۸۰ تا ۹۵ که کتابخانه‌ی اخلاق اسلامی را تولید کردیم، برنامه‌ی اخلاقی دیگری تولید نکریم. دلیلش هم این بود که گروه علمی اخلاقی نداشتیم. در سال‌های اخیر بنده به این فکر افتادم که این گروه را تاسیس کنم. حاصل تاسیس این گروه تولید کتابخانه‌ی اخلاق اسلامی بود که مشتمل بر ۳۶۳ عنوان کتاب در ۶۲۰ جلد است.
۲٫ مجموعه‌ی آثار سیدبن‌طاووس که تحت عنوان تولیدات شخصیت‌محور تولید شده است.
پس از تولید کتابخانه‌ی اخلاق ۱، چندکار پژوهشی انجام دادیم. یکی از این کارهای پژوهشی «فهرست جامع» بود. به برکت «فهرست جامع» موفق شدیم با فاصله‌ای دوساله نسخه‌ی دوم کتابخانه‌ی اخلاق اسلامی را تولید کنیم. تعداد منابعی که در طول این دوسال به این نرم‌افزار افزوده شدند، قابل توجه بود.
دانشنامه اخلاق اسلامی
۳٫ دانشنامهی اخلاق اسلامی در مقایسه با کتابخانه‌ی اخلاق اسلامی از سه ویژگی تازه برخوردار است:
ما از فهرست جامع تنها در دانشنامهی اخلاق استفاده کرده‌ایم. ما در این نرم‌افزار پس از جمع‌آوری مترادفات و مرتبطات، آن‌ها را بر اساس سرفصل‌ها دسته‌بندی کردیم تا از آشفتگی‌شان جلوگیری کنیم
الف. ارتقاء منابع: عناوین موجود در کتابخانه با افزایشی ۲۵ درصدی و تعداد مجلدات با افزایشی ۵۰ درصدی همراه بودند.
ب. ارائه‌ی فهرست جامع: هر چند در کتابخانه‌ی اول نیز فهرست موضوعی وجود داشت اما از آن‌جایی که کاربران نمی‌توانستند از آن به‌خوبی استفاده کنند، فهرست موضوعی تازه‌ای را طراحی کردیم. علاوه بر این هر چند ما در نرم‌افزار کتابخانه از مرتب‌سازی بر اساس قرن استفاده کرده بودیم، اما از آن‌جا که ممکن بود کاربران متوجه آن نشوند، در دانشنامه از این قابلیت به شیوه‌ای نو بهره‌برداری کردیم. در زیر عنوان دانشنامهی اخلاقی، «کتابخانه‌ی اخلاقی اسلامی۲» را درج کرده‌ایم.
یک درختواره‌ی علم داریم که مشتمل بر ساختار یک علم و ریزموضوعات آن بوده و در نرم‌افزار به منابع متصل می‌شود. در نرم‌افزارهای مربوط به کلام، فقه، اصول، تفسیر، سیره از این امکان بهره جسته‌ایم. درختواره به نوعی نسخه‌ی ارتقاء یافته‌ی دسته‌بندی موضوعی است.
از طرفی در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای، ما از فهرست گزینشی استفاده کرده‌ایم. فهرست گزینشی مشتمل بر سرفصل‌های کتب است. شما با استفاده از این امکان می‌توانید با جستجوی واژه‌ای همچون صبر به تمام سرفصل‌های مرتبط با صبر دسترسی داشته باشید. با این حال اگر موضوع مورد پژوهش شما عناوین مترادف دیگری داشته باشد، مجبورید به تعداد مترادف‌ها عملیات جستجو را تکرار کنید. هر چند این کار از جستجوی متنی بسیار ارزشمندتر است، اما وقت زیادی می‌گیرد.
فهرست جامع در واقع همین حلقه‌ی مفقوده‌ی بین درختواره و فهرست گزینشی است. در فهرست جامع همه‌ی سرفصل‌ها و عناوین یک موضوع اخلاقی به هم متصل می‌شوند. ما از فهرست جامع تنها در دانشنامهی اخلاق استفاده کرده‌ایم. ما در این نرم‌افزار پس از جمع‌آوری مترادفات و مرتبطات، آن‌ها را بر اساس سرفصل‌ها دسته‌بندی کردیم تا از آشفتگی‌شان جلوگیری کنیم؛ به عنوان مثال آداب، حقوق، رذائل و فضائل را از هم جدا کردیم. هم‌چنین اعمال سال، مبادی اخلاقی، پیشوایان و اسوه‌های اخلاقی را نیز با این سرفصل‌ها از یکدیگر تفکیک کردیم. اولین مشکلی که در انجام این کار به آن برخوردیم منابعی بودند که فاقد فصل‌بندی بودند. متاسفانه در این نسخه نتوانستیم این منابع را فهرست سرفصل‌ها بگنجانیم.
…
