من دانشجوی فلسفه اخلاق هستم، ولی یک آدم اخلاقی نیستم

مطالعه فلسفه اخلاق/ علم اخلاق باید ما را قادر سازد تا افراد بهتری شویم. یعنی باید به ما قدرت دهد تا درباره بهترین سبک ممکن زندگی تفکر انتقادی کنیم و از این طریق بفهمیم چگونه افکار و اعمالمان بر دیگران تأثیر می‌گذارد. افزون بر این، انتظار داریم مطالعه فلسفه اخلاق میل به رفتار خوب را در ما پدید آورد، ولو همیشه قادر به انجام چنین رفتاری نباشیم. اگر مطالعه فلسفه اخلاق به هیچ یک از این نتایج منجر نشود، قطعاً باید بپرسیم چه فایده‌ای در بر دارد؟

ارسطو می‏‌گفت نوازندگان تنها با نواختن آلات موسیقی می‌‎توانند نوازنده شوند. طبق سخن وی، جا دارد بپرسیم وقتی نمی‏‌خواهیم هرگز سازی در دست بگیریم، چرا موسیقی می‌‏آموزیم. به شکلی مشابه، جای طرح این پرسش نیز وجود دارد: اگر بحث درباره نظریات اخلاقی هیچ تأثیری بر نحوه رفتارمان نمی‏‌گذارد، چه ثمری برای ما در بر دارد. وقتی نظر بر عمل تأثیری نمی‏‌گذارد، هدف از آموختن آن چیست؟

آیا فلسفه اخلاق به هدفش می‌رسد؟

وقتی مطالعه آکادمیک فلسفه ماهیتی پیچیده و بسته به خود می‌‏گیرد و از هدف اصلی‌اش دور می‌‏شود، مردم غالباً آن را امری بی‌‏تأثیر تلقی می‌‏کنند. به نظر من، این وضعیت در مورد فلسفه اخلاق نگران‌‏کننده‌‏تر است، زیرا اگر این حوزه از هدف اصلی‌‏اش فاصله بگیرد، ممکن است رشد اخلاقی نسل‌‎های آینده به خطر بیفتد.

در کمدی تلویزیونی مکان خوب¹ (شبکه ان بی سی، ۲۰۱۶-۲۰۲۰)، یکی از شخصیت‌های اصلی سریال، مشکلات ناشی از شکاف بین فلسفه اخلاق و عمل اخلاقی را به‏‌زیبایی نمایش می‌‏دهد. چیدی استاد زبردستی است که علاقه فراوانی به مطالعه دارد و درباره تاریخ فلسفه اخلاق بسیار می‌‏داند. با این حال، از آنجا که او تمام عمرش را صرفاً وقف مطالعه فلسفه اخلاق می‌کند و دانش گسترده‏‌اش نیز باعث می‌شود تا در اتخاذ هر تصمیم، تمام وظایف، نیات و نتایج ممکن مرتبط با آن را سبک‌‏سنگین کند، هرگز موفق نمی‌‏شود تصمیمی اخلاقی بگیرد.

صحنه‌های این نمایش ما را به خنده وامی‌دارد، زیرا موجب می‏‌شود شکاف بین فلسفه اخلاق و عمل اخلاقی به‌‏طرز مضحکی احمقانه به نظر برسند، به همان اندازه که در واقع احمقانه‌‏اند ـ مثلاً در یکی از صحنه‌ها، چیدی چنان غرق بررسی پیامدهای اخلاقی گزینه‌‏های منوی غذا می‌‏شود که پس از پنج بار رفت‌‏وآمد پیشخدمت نمی‏‌تواند تصمیم بگیرد چه غذایی سفارش دهد. اما این شکاف باعث طرح پرسش‌های جدی درباره روش رایج تعلیم و تعلم فلسفه اخلاق می‌‏شود.

در سال ۲۰۰۹، دو روانشناس با نام‏‌های اریک شویتزگبل² و جاشوا راست³ مقاله‌ای با عنوان «رفتار اخلاقی اخلاق‏‌پژوهان: نظر هم‌تایان»⁴ (مایند، سال ۱۱۸، ش۴۷۲، صص ۱۰۴۳-۱۰۵۹) منتشر کردند. این مقاله گزارش یافته‌های آنان از نظرسنجی‌‏ای بود که در آن رفتار فیلسوفان اخلاق را با رفتار غیردانشگاهیان و دیگر دانشگاهیان از منظر اخلاقی مقایسه کرده بودند. نویسندگان یافته‌های خود را این‏گونه خلاصه کردند:

‎«در نشست بخش اقیانوس آرام انجمن فلسفی آمریکا در سال ۲۰۰۷، با استفاده از شکلات، ۲۷۷ تن از شرکت‌‏کنندگان را ترغیب نمودیم تا به‌شکل ناشناس به پرسش‌نامه‌هایی پاسخ دهند که از قبل درباره موضوعش چیزی نمی‌‏دانستند. نسخه اول پرسشنامه از پاسخ‌دهندگان خواسته بود تا به‌‏طور کلی رفتار اخلاقی متخصصان اخلاق را با رفتار فیلسوفانی که در اخلاق تخصص ندارند و نیز با رفتار غیردانشگاهیان دارای پس‌‏زمینه اجتماعی مشابه، مقایسه کنند.

نسخه دوم پرسش‌نامه نیز از پاسخ‌دهندگان، در مورد رفتار متخصص اخلاقی که در دانشکده‏‌شان نامش از لحاظ ترتیب الفبا بعد از نام آن‏ها قرار می‌گرفت، سؤالات مشابهی پرسیده بود. البته برای اینکه پاسخ‌‏دهندگان متوجه نشوند روی متخصصان اخلاق تمرکز داریم، هر دو پرسش‌نامه سؤالات مشابهی را درباره رفتار متخصصان متافیزیک و معرفت‌شناسی نیز مطرح کرده بود. در این نظرسنجی، اکثر پاسخ‌دهندگان معتقد بودند که اخلاق‌پژوهان در مجموع بهتر از دیگران رفتار نمی‌کنند. هرچند خود اخلاق‌پژوهان معمولاً از گفتن اینکه قشر آنان بدتر از دیگران رفتار می‌‏کنند، اجتناب می‌ورزیدند، بین غیراخلاق‌پژوهان نسبت کسانی که چنین دیدگاه بدبینانه‌‏ای درباره اخلاق‌‏پژوهان داشتند در مقایسه با آنانی که رفتار اخلاق‌‏پژوهان را بهتر از دیگران می‌‏دانستند، به یک اندازه بود.»

شویتزگبل و راست مدعی نیستند که فلسفه اخلاق بی‌ارزش است؛ بلکه پیشنهاد می‌کنند شیوه تعلیم و تعلم آن باید مجدداً ارزیابی شود.

نویسندگان مقاله فوق اذعان داشتند که مطالعه آنان جامع یا قاطع نیست. با این حال، نتایج آنان نکته روشنی را برجسته می‌‏سازد: اینکه بسیاری از مردم معتقدند در بهترین حالت بین رفتار فیلسوفان اخلاق و دیگران، تفاوت محسوسی وجود ندارد. حتی شویتزگبل در مطالعه دیگری که نتایجش را در مقاله‏‌ای با عنوان «آیا اخلاق‌پژوهان کتاب‌های بیشتری می‌دزدند؟» منتشر ساخت، گزارش داد که در کتابخانه دانشگاه‌ها، احتمال سرقت کتاب‌های اخلاق دو برابر دیگر کتاب‌هاست ـ نکته‌‏ای که احتمالاً نشان می‌دهد دانشجویان فلسفه اخلاق از جهاتی عملاً رفتار بدتری نسبت به سایر دانشجویان دارند!

همه این‌‏ها بیانگر این است که اگر همان‌طور که ارسطو می‌گفت، مطالعه فلسفه اخلاق باید به ما کمک کند تا انسان‌های بهتری شویم، روش کنونی مطالعه آن چندان که باید مؤثر نیست.

شویتزگبل و راست، در پایان مقاله نخست، دغدغه اصلی‌شان را چنین ابراز داشتند:

«ما معمولاً بر این گمانیم که… تأمل اخلاقی و اخلاق‌پژوهی فلسفی، وقتی به‌‏خوبی انجام بگیرد، می‌‏تواند بر رفتار فرد تأثیر مثبت بگذارد و موجب گرایشش به‌‏سمت رفتارهای خوب شود. اما اگر تحقیقات تجربی، برخلاف این گمان، در نهایت نشان دهد که تأمل اخلاقی فلسفی بی‌اثر یا حتی مضر است، آنگاه بسیاری از ما باید در مفروضات‌مان در حوزه روانشناسی اخلاقی، تربیت اخلاقی و نقش تأمل در زندگی اخلاقاً خوب تجدید نظر کنیم.»

شویتزگبل و راست مدعی نیستند که فلسفه اخلاق بی‌ارزش است؛ بلکه پیشنهاد می‌کنند شیوه تعلیم و تعلم آن باید مجدداً ارزیابی شود.

آیا فلسفه اخلاق می‌تواند به ما کمک کند که انسان‌های بهتری شویم؟

فلسفه اخلاق احتمالاً جزو مهم‏ترین موضوعاتی است که هر انسان می‌تواند مطالعه کند. همان‌طور که شخصیت مایکل در نقل قول بالا می‏‌گوید، جهانی‌‏شدن، صنعتی‌‏شدن و سرمایه‌‏داری، در کنار بسیاری عوامل دیگر، جهان‌مان را دچار بلاتکلیفی اخلاقی ساخته است. امروزه برای همه ما کار بسیار دشواری شده است که پیامدهای اخلاقی اعمالمان با دقت وزن کنیم. با این حال، این همان چیزی است که هر فرد باوجدانی دوست دارد بتواند آن را به‌‏خوبی انجام دهد.
مدعای من این است که اگر فلسفه اخلاق می‌‏خواهد به ما کمک کند افراد بهتری شویم، باید کارش را با بررسی چنین چالش‏‌هایی آغاز کند. فلسفه اخلاق باید تأثیرات مسائل واقعی را موشکافانه به ما بیاموزد تا بتوانیم تحت‌‏تأثیر دانش مرتبط و اصولی به باورها و اعمال اخلاقی خود شکل دهیم.

پس از گذشت هشت سال از زندگی حرفه‌ای‌ام به‏‌عنوان مدرس فلسفه (پس از سه سال تحصیل فلسفه در دانشگاه)، از طریق تجارب خود و بسیاری دیگر، دریافتم که برنامه‌های درسی فلسفه اخلاق معمولاً کارشان را با انتزاعیات شروع می‌کنند: با طرح سؤالات کلی (درباره اینکه اخلاق چیست و چگونه می‌دانیم کدام کار درست یا نادرست است) و آزمایش‌های فکری‌ای که ابداً امکان تحقق خارجی ندارند.

برنامه‌های درسی در ادامه سراغ معرفی نظریات اخلاقی تاریخی‌‏ای می‌‏روند که تقریباً هیچ‌کس امروزه مستقیماً با آن‏ها درگیر نیست، آن ‏هم اغلب بدون هیچ اشاره‌ای‌ به زمینه‌های تاریخی آن نظریات؛ آنگاه از دانشجویان خواسته می‌‏شود که توضیح دهند چگونه می‌‏توان از آن نظریات تاریخی برای پاسخ به سناریوهای فرضی بهره برد. به این ترتیب، در کنار آشنایی با واژگان فنی برای توضیح مفاهیم اخلاقی، درباره نظریات اخلاقی و فیلسوفانی که آن‏ها را طرح کرده‌اند نیز اطلاعاتی به دست می‌آوریم. اما باید بپرسیم: این دانش چگونه به ما کمک می‌کند تا انسان‌های بهتری شویم؟

فلسفه اخلاق چگونه به ما کمک می‌کند تا انسان‌های بهتری شویم؟

علم اخلاق به‌‏طور سنتی به چهار شاخه تقسیم می‌شود: فرااخلاق ـ توضیح ماهیت اخلاق؛ اخلاق هنجاری ـ تشریح اینکه چه باید بکنیم و چرا؛ اخلاق توصیفی ـ توصیف اینکه مردم در واقع چه اموری را درست یا نادرست می‌‏دانند؛ و اخلاق کاربردی ـ کاربست نظریات. از این میان، فقط هنگام مطالعه اخلاق کاربردی است که دانشجویان فرصتی برای بررسی مسائلی می‌یابند که با زندگی‌شان ارتباط مستقیم دارد. با این حال، به‏‌دلیل لزوم مطالعه سه شاخه دیگر علم اخلاق، مسائل اخلاق کاربردی به‏‌شکل عمیق بررسی نمی‌‏شوند و در نتیجه، آموخته‌‏های دانشجویان دراین‌‎باره غالباً به حدی نیست که از پس بررسی شایسته این مسائل برآیند. گذشته از این، نظریاتی که دانشجویان فرامی‌‏گیرند تا در مورد این مسائل به کار ببرند، اغلب صبغه تاریخی دارند و لذا بهتر است در زمینه‌های تاریخی خودشان به کار روند.

نظریات اخلاقی تاریخی مانند فایده‌گرایی و اخلاق موقعیتی⁵ در خلأ شکل نگرفته‌‏اند، بلکه عقاید طرفداران خود را در پاسخ به مسائل اخلاقی زمانشان منعکس می‌‏سازند. نخستین مدافعان سودگرایی کلاسیک، جرمی بنتام (۱۷۴۸-۱۸۳۲) و جان استوارت میل (۱۸۰۶-۱۸۷۳)، جزو مبارزان پرشور اصلاح سیاسی بودند که آشکارا از مسائل مرتبط با حقوق، مانند نیاز به دموکراسی، حقوق حیوانات، لغو برده‌داری و حق رأی‌دهی زنان، دفاع می‌‏کردند و در این مسیر جزو پیشگامان عصر خود بودند.

به‌‏طور خاص، میل یکی از قوانین آن زمان را که اعلام می‌کرد زنان حق رأی‌‏دهی یا نیازی به رأی‌دهی ندارند _ چون شوهران‌شان از آنان نمایندگی می‌کنند _ قویاً به چالش کشید. فایده‌گرایی، به‏‌مثابه دیدگاهی که می‏‌گوید اقدامات ما باید لذت مجموع انسان‏‌ها را به حداکثر برساند، به وضوح با چنین قانونی مخالف است.

جوزف فلچر⁶ (۱۹۰۵-۱۹۹۱) بنیانگذار اخلاق موقعیتی جزو پیشگامان اخلاق زیست‌پزشکی بود و افکارش منجر به رویکرد بازتر و انعطاف‎پذیرتری به مسائل اخلاقی از قبیل سقط جنین و درمان‌های باروری شد. اخلاق موقعیتی او که ریشه در آموزه‌های عیسی داشت، مردم را تشویق می‌کرد تا نه از روی اطاعت کورکورانه از دستورات اخلاقی، بلکه از روی عشق به دیگران عمل کنند.

با این حال، در فلسفه دانشگاهی، نظریات اخلاقی ابتدا به‌شکل انتزاعی تدریس می‏‌شوند و سپس درباره مسائلی به کار می‏‌روند که تناسب چندانی با آن ندارند. همان‌طور که گفتم، به همین دلیل است که امروزه تقریباً هیچ کس در زندگی‌‏اش مستقیماً با این نظریات سروکار ندارد. اما رویکرد جدیدی نیست که جای آن‏ها را بگیرد. سؤالات کاملاً انتزاعی احتمالاً پاسخ‌های کاملاً انتزاعی می‏‌طلبند. سؤالاتی از قبیل اینکه «چگونه بفهمیم کار درست یا نادرست کدام است؟» و «چگونه باید زندگی کنیم؟»، وقتی بدون توجه به مصادیق انضمامی طرح شوند و پاسخ یابند، انتزاعی‌‏اند و به پاسخ‌های انتزاعی منجر می‌‏گردند.

بنابراین مباحث فلسفی‏‌ای مانند اینکه بین محاسبات لذت‌گرایانه بنتام و الزامات مقوله‌ای کانت چه نسبتی برقرار است و آیا اظهارات اخلاقی بیانگر امور واقع‏‌اند یا صرفاً منعکس‌‏کننده باورهای گوینده، احتمالاً فقط جنبه نظری دارند و هیچ ارتباطی با زندگی واقعی‌مان ندارند. به این ترتیب، دانشجویان فلسفه اخلاق در حالی تحصیلاتشان را به پایان می‌رسانند که نسبت به قبل از آشنایی با این حوزه، هیچ ایده بهتری برای مواجهه با چالش‌های اخلاقی در دست ندارند.

چه چیزی باید تغییر کند؟

فلسفه اخلاق باید به دانشجویانش کمک کند تا افراد بهتری شوند، اما از بسیاری جهات، فعلاً در انجام این کار ناکام است. این وضعیت را می‌توان تغییر داد. فلسفه اخلاق می‌تواند شهرت خود را بازیافته و به موضوعی بسیار مهم بدل شود. برای تحقق این امر، سه تغییر زیر را پیشنهاد می‌‏دهم:

(۱) بین «فلسفه اخلاق» و «اخلاق کاربردی» تفاوتی وجود نداشته باشد. اخلاق کاربردی را نباید شاخه‌ای از فلسفه اخلاق دانست، بلکه آن دو را باید یک چیز و عین یکدیگر قلمداد کرد.

(۲) تمام مطالعات اخلاقی باید با مسائل زندگی واقعی شروع شود نه با آزمایش‌های فکری فرضی، تعاریف کلی فلسفی یا نظریات اخلاقی تاریخی. بررسی اخلاقی مسائل زندگی واقعی نیز باید مبتنی بر مجموعه‌ای قوی از دانش فعلی باشد تا دانشجویان بتوانند به درک دقیقی از پیامدهای دیدگاه‌‏ها و اعمالشان دست یابند.

(۳) نظریات اخلاقی تاریخی نباید جدا از مسائل زندگی واقعی مطالعه شوند یا به‏‌طور خودسرانه درباره مسائل زندگی واقعی به کار روند، بلکه باید در چارچوب زمینه‌های تاریخی خود تدریس شوند. علاوه بر این، باورهای اخلاقی دانشجویان باید بر پاسخ‌های شخصی آنان به مسائل اخلاقی زندگی واقعی مبتنی باشد تا انگیزه عمل به آن‌ها را داشته باشند.