خانه

بلاگ

زندگی اخلاقی در دنیایی پر از پیامدهای ناخواسته

گزارشی از کتاب «همزیستی با اژدها» نوشته دارل کوئن

پیامدهای ناخواسته مسئله همه انسان‌های روی زمین است. راستی وقتی برای تحقق هدفی فردی یا اجتماعی با پیامدی ناخواسته روبه‌رو می‌شویم، چه تفسیری از رخداد نامنتظر داریم؟ چون و چرا…

سیدحکمت الله سجادی

از «بلاگ» بیشتر بخوانید.

3 سال پیش

پیامدهای ناخواسته مسئله همه انسان‌های روی زمین است. راستی وقتی برای تحقق هدفی فردی یا اجتماعی با پیامدی ناخواسته روبه‌رو می‌شویم، چه تفسیری از رخداد نامنتظر داریم؟ چون و چرا می‌کنیم یا ناخواسته‌ها را به بخت و سرنوشت نسبت می‌دهیم؟ تالکین نویسنده مشهور انگلیسی می‌گوید: «اگر در کنار اژدها و با او زندگی کنید، هر بار با اژدهایی هولناک روبه‌رو نخواهید شد». در افسانه‌های غربی اژدها چه بی‌آزار باشد و چه آسیب‌رسان، مظهر اقتدار است، در حالی که اژدها در شرق نماد قدرت لایتناهی جهان برای خلق تازه‌ها و شگفتی‌هاست.

پیامد ناخواسته چیست؟

پیامدهای ناخواسته همچون اژدهایی زنده همواره در زندگی روزمره ما حضور دارند و اکنون زمان آن فرا رسیده که دریابیم این پیامدها چگونه بر زندگی ما حاکم شده‌اند و چه تأثیری بر رفتار و اعمال ما دارند. به باور خانم کوئن پیامد ناخواسته نتیجه پیش‌بینی نشده عمل هدفمند، قانون یا سیاستی است که انسان‌ها و دیگر موجودات زنده خود را با آن سازگار می‌کنند. کتاب همزیستی با اژدها جبران تمام بی‌توجهی‌های اخلاقی به پیامدهای ناخواسته اطرافمان بوده که دغدغه افرادی همچون رابرت مرتن و دوستان جامعه‌شناسش در حدود یک قرن گذشته بود. او که خردگرایی را مشکل گشاتر از اخلاق دستوری می‌داند هوشمندانه با این پدیده روبه‌رو می‌شود و همدلانه تحلیل‌هایش را با ما در میان می‌گذارد.

اگرچه تمام انسان‌ها و حتی حیوانات و گیاهان در مقابل خطرات پیش‌بینی نشده و اتفاقات محیط زندگی واکنشی غریزی مانند فرار یا سازگاری با آن پیامد را دارند، اما این سازگاری و عکس‌العمل‌های قبل و بعد آن از توانایی کنترل فردی و جمعی ناشی می‌شود. حال اگر این اتفاق‌های طبیعی و غیرطبیعی از کنترل و دسترس ما خارج باشد چه باید کرد؟ مثلاً ما در سال‌های اخیر که با کرونا دست و پنجه نرم می‌کنیم چه پیش‌بینی‌ها و راهکارهایی را در مقابل این پیامد ناخواسته داشته‌ایم؟ اخلاق کرونا که مورد بحث و بررسی اخیر برخی از اندیشمندان ما بوده است از کجا ناشی شده؟ جواب این سؤال و سؤال‌های دیگری که در ذهن شما خواننده گرامی است را می‌توانید در این کتاب ارزشمند جست‌وجو کنید و بیابید.

کتاب همزیستی با اژدها علاوه بر طرح پیامدهای ناخواسته و بررسی آنان در حوزه اخلاق، راهکارهای مناسبی را برای حل کردن این مشکلات و درک اهمیت و مسئولیت‌پذیری بیشتر به مخاطبان خود می‌دهد. این کتاب در چهار فصل (تعریف واژه‌ها و مفهوم‌ها، علل پیامدهای ناخواسته، چالش‌های پیامد‌های ناخواسته در برابر چارچوب‌های اخلاقی متداول و همچنین راه‌حل‌های اخلاقی ممکن) پیامدهای ناخواسته را در یک زندگی اخلاقی مورد بررسی و توجه قرار داده است. خانم دارل کوئن همچنین راه‌حل‌هایی را در زمینه روانشناختی، جامعه‌شناختی و حتی سیاست برای خروج از بی‌اخلاقی‌های موجود در زمان رخداد پیامدهای ناخواسته پیشنهاد داده و ما را به یک زندگی هوشمندانه اخلاقی دعوت می‌کند.

بررسی فصول کتاب

فصل ابتدایی این کتاب به انواع پیامدهای ناخواسته و تفاوت آنها با آنچه احتمال وقوع داشته اختصاص دارد. اما فصل چهارم که مهمترین بخش این کتاب است به این پرسش که چگونه بیندیشیم و عمل کنیم تا پیامدهای ناخواسته را به حداقل برسانیم اشاره دارد.

در فصل دوم این کتاب که به علل پیامدهای ناخواسته می‌پردازد عواملی را همچون سرشت دنیا که مربوط به پیچیدگی و تغییرات سریع در حوزه‌های مختلف جهان است را بررسی می کند. ذهنیت‌های مختلف درباره جهان و پیامدهای آن را به صورت اجمالی بحث می‌کند و به جنگ که یکی از زیرشاخه‌های سرشت دنیایی است اشاره‌ای دارد. بالاخص به جنگ ایران و یونان به نقل از هرودوت پرداخته که می گوید: جنگ یونانیان و ایرانیان جنگ مردمانی است که می خواهند آزاد و حاکم بر سرنوشت خودشان باشند. اما خانم کوئن عقیده دارد که ناتوانی هر دو ملت از درک یکدیگر حاصلش این بوده که جنگ‌های خونینی بین این دو ملت شکل می‌گیرد. او جنگ را عدم شناخت انسان از انسان‌های دیگر می‌داند. در حالی‌که همان انسان نادان پیش خودش فکر می‌کند که شناخت کاملی نسبت به هم نوع خودش دارد. سرشت عمل، علل روانشناختی و دیگر مسائل نیز بخش‌هایی از این فصل هستند.

او در این زمینه با نایجل دوور موافق است که می گوید: خیلی آسان است که فکر کنیم اخلاق واقعاً چه انتظاری از ما دارد، اینکه از هر آزارواذیت عمدی به همدیگر بپرهیزیم، از دروغ‌گویی، فریب‌کاری، تحقیر و … .

ما در فصل سوم با چالش‌های پیامد‌های ناخواسته در برابر چارچوب‌های اخلاقی مواجه هستیم. مفاهیمی اخلاقی مبتنی بر اصالت فایده و اصول اخلاقی، مفاهیمی همچون مراقبت و همدلی، فضیلت‌گرایی و … در این بخش آمده است که می‌توانیم در فصل چهارم از راه‌حل‌های موجود برای فائق آمدن بر آنها استفاده کنیم.

اگر ما نتوانیم با تکیه بر چارچوب‌های اخلاقی متعارف از پس پیامدهای ناخواسته بربیایم با مشکلی جدی مواجه خواهیم شد. این کتاب به وابستگی سرسختانه به برنامه‌ها و طرح‌هایی برای مقابله با پارادوکس‌های زندگی اشاره دارد. در روزگاری که جهان هر روز پیچیده‌تر می‌شود ما باید از مطلق‌انگاری‌ها دست کشیده و ناهمواری‌ها و دشواری‌های زندگی را به حداقل برسانیم. هرچند نمی‌توانیم تمام آنها را محو کنیم اما باید تا جایی که ممکن است با آنها زندگی کنیم و درصدد حل کردن‌شان باشیم.

هدف خانم کوئن در این کتاب این است که ما را از خواب غفلتی که ممکن است گریبان‌گیرمان شده باشد بیدار کند. پیامدهایی چون بیماری، افزایش جرم و جرایم، جنگ، گرانی، تغییرات آب و هوایی و جغرافیایی، مهاجرت و دیگر مسائلی از این دست نتیجه غفلت‌هایی است که در گذشته داشته‌ایم. ما باید چه بکنیم؟ چگونه با پیامدهای ناخواسته روبه‌رو بشویم؟ و آیا راهی هست که بتوانیم تأثیر این پیامدها بر زندگی روزمره‌مان را کاهش بدهیم؟

در فصل چهارم با راه‌حل‌ها آشنا می‌شویم. ایشان آشتی با خویشتن را برای خروج از بحران و درک اهمیت مسئولیت‌پذیری و همچنین استقبال از فدرالیسم و تقسیم قدرت را راه‌حل‌هایی کاربردی در این زمینه می‌داند. همچنین راهکارهای دیگری را نیز ارائه می‌دهد که به طور خلاصه ذکر می‌کنیم. اولین راه این است که پیامدهای مربوط به سرشت دنیا را بپذیریم که مواردی از این راه حل در بالا ذکر شد. دومین راه‌حل پیامدهای مربوط به سرشت عمل است. فضای عمومی را بازتر کنیم تا بتوانیم مصداق‌های قوانین جهان شمول را بشناسیم. اخلاق کار و پیشه را احیا کنیم. برای پیامدها برنامه ریزی داشته باشیم. دوراندیشانه اقدام کنیم، متخصص باشیم و در امور حقوقی و دادگاهی دقیق و مصمم باشیم. راه‌حل سوم راه‌های روان‌شناختی است اینکه از گذشته درس بگیریم و تحلیل‌هایمان را پربار کنیم، توان دوراندیشی خود را تقویت کنیم و داوری‌های فعلی مان را به بعد موکول کنیم تا در آینده داوری بهتری داشته باشیم.

کتاب همزیستی با اژدها دوراندیشی را به مخاطبان هوشمند خود آموزش داده و سعی بر این دارد تا عموم مردم را به یک شناخت تدریجی از اخلاق زیستی هدایت کند. دارل کوئن ما را از تعصبات فردی دور کرده و ما را با سوگیری‌هایی که داریم آشنا می‌کند. البته او تأکید دارد که به پیشگویی‌هایمان خوش‌گمان نباشیم و با دیدی روان‌شناسانه و تحلیل‌گر به این مسئله نگاه کنیم تا پیامدهای شوم رخ ندهد. او در این زمینه با نایجل دوور موافق است که می گوید: خیلی آسان است که فکر کنیم اخلاق واقعاً چه انتظاری از ما دارد، اینکه از هر آزارواذیت عمدی به همدیگر بپرهیزیم، از دروغ‌گویی، فریب‌کاری، تحقیر و … .

ما باید بپذیریم که پیامدهای ناخواسته اعمال ما بر شرایط چالش برانگیز دیگران عملاً تأثیر می‌گذارد. راه‌حل‌های ارائه شده و پیشنهادهایی از سمت ایشان که به عنوان حرکتی آغازین یاد شده است بهترین راه برای گشودن باب گفت‌وگو در این موضوع در دنیایی پر از پیامدهای ناخواسته اخلاقی است. ایشان در پایان کتاب خطاب به دانشمندان علوم اجتماعی، فلاسفه و دیگر نظریه‌پردازان و مدیران می‌گوید که در گزینش‌ها، داوری‌ها، دیدگاه‌ها و رویه‌هایشان بررسی مجددی داشته باشند، معمولی فکر کردن درباره اخلاق را کنار بگذارند تا بتوانند بر پیامدهای ناخواسته که نفوذ گسترده‌ای را بر عملکردهای ما داشته تسلط بیشتری داشته باشند.

این کتاب با قلمی ساده و زبانی گویا سعی بر این داشته تا نظر عموم مردم، متفکران و فلسفه دوستان بالاخص کسانی که در زمینه فلسفه اخلاق فعالیت دارند و به دنبال پژوهش هستند را به خود جلب کند. خانم دارل کوئن دکترای فلسفه و فلسفه اخلاق دانشگاه شیکاگو را در پرونده خودش دارد. علاوه بر این دو دوره فوق لیسانس در رشته‌های مدیریت بازرگانی و اقتصاد را در دانشگاه نورث ایسترن و آکسفورد گذرانده و فوق دکترایش را در دانشگاه دوپل شیکاگو به اتمام رسانده است. او مدیر گروه اخلاق کسب و کار، مدرس فلسفه، عضو فعال انجمن اخلاق کسب و کار، ویراستار و مشاور قدرتمند بسیاری از شرکت‌ها و سازمان‌ها است. کتاب حاضر حاصل تلاش وی در پی مسئولیت هماهنگی سلسله همایش‌هایی در دانشگاه سنت تامس هیوستون است. همزیستی با اژدها توسط نشر هنوز در پاییز سال ۱۳۹۷ در ۲۰۸ صفحه در تهران به چاپ رسیده است. موضوع این کتاب اخلاق اجتماعی بوده و از آثار منتشر شده خانم کوئن می‌توان به (بستر اخلاق حرفه‌ای، ۱۹۹۵)، (بازاندیشی اخلاق فمینیستی، ۱۹۹۸)، (سرشت شر، ۲۰۰۵) و… و تعدای مقاله، سخنرانی، مصاحبه و نقد در مجلات اشاره کرد.

بهار رهادوست که کارنامه درخشانی را در اختیار دارد پیش از این، کتاب سرشت شر را از این نویسنده ترجمه کرده و به چاپ رسانده است. او کتابدار، نویسنده و شاعری زبردست است که آن ماری شیمل در آخرین کتابش با عنوان کتابی به نام شادی، او را در ردیف پانزده شاعر برگزیدۀ ایران معاصر می‌شناسد.