اخلاق فضیلت

مقدمه

قبل از آنکه وارد بحث‌های اصلی و مهم اخلاق فضیلت شوم، لازم است مقداری درباره‌ی جایگاه اخلاق فضیلت خدمت دوستان توضیح بدهم تا مشخص کنم اخلاق فضیلت در کدام یک از حوزه‌های پژوهشی فلسفه‌ی اخلاق قرار می‌گیرد. بعد از آن سعی می‌کنم در این فرصت کم، تصویری کلی از اخلاق فضیلت خدمت شما ارائه کنم.

می‌دانید که معمولا پژوهش‌های اخلاقی را در سه حوزه مطرح می‌کنیم:

۱٫ حوزه‌ی meta ethics یا فرااخلاق:

در این حوزه معمولا، به تبیین، توضیح و اثبات مبانی، اصول و پیش‌فرض‌های اخلاق می‌پردازیم. در فرااخلاق یا بحث‌های معنا‌شناختی داریم، یا بحث‌های وجودشناختی، یا بحث‌های معرفت‌شناختی. احتمالا در جلسات قبل راجع به این مطالب صحبت کرده‌اند.

۲٫ حوزه‌ی normative ethics یا اخلاق هنجاری:

در این حوزه به تبیین، تعیین و اثبات معیارهایی می‌پردازیم که بر اساس آن‌ها می‌توانیم تعیین کنیم چه عملی درست است و چه عملی خطا؛ چه کاری را باید انجام داد و چه کاری را نباید؛ چه کاری خوب است و چه کاری خوب نیست. به این معنا که اگر شما در یک موقعیت قرار گرفته ‌باشید و بخواهید تصمیم بگیرید که چه فعلی را انجام بدهید که این فعل، فعلی اخلاقی باشد، لازمه‌ی آن این است که شما یک معیار داشته باشید تا بر اساس آن معیار بتوانید تعیین کنید چه عملی درست است و چه عملی خطا.

علاوه بر تصمیم‌گیری اگر شما قرار باشد رفتار خود یا دیگری را مورد ارزیابی اخلاقی قرار بدهید، باز به یک معیار نیاز دارید تا بتوانید در مورد رفتار خود یا دیگران داوری کنید. این معیارها را اخلاق هنجاری تعیین می‌کند. از آنجایی که فیلسوفانی که در این حوزه کار کرده‌اند، معمولا سه معیار مشهور را ارائه داده‌اند، نظریه‌های اخلاقی‌ای که در حوزه‌ی اخلاق هنجاری قرار می‌گیرند، به سه دسته تقسیم می‌شوند:

الف) بعضی معتقدند فعل یا عمل درست، فعل و عملی است که مطابق با وظیفه و با انگیزه‌ی احترام به آن تکلیف یا وظیفه‌ی اخلاقی انجام شود.

ب) بعضی معتقدند معیار فعل درست، بر اساس نتایج و پیامدهایی که دارد تعیین می‌شود. به این معنا که فعل درست فعلی است که پیامد یا نتیجه‌ی خوبی داشته باشد. از آنجا که این گروه نتیجه‌ی خوب را معمولا به معنای سود می‌دانند، فعل درست را فعلی می‌دانند که بیشترین سود را برای بیشترین افراد داشته باشد.

ج) شاخه‌ی سوم که virtue ethics یا اخلاق فضیلت است نه اولویت را به پیامدها، نتایج و سود فعل می‌دهد و نه به وظیفه و تبعیت از وظایف اخلاقی. اخلاق فضیلت، اولویت را به فضیلت، ملکات نفسانی و فاعل اخلاقی می‌دهد.

بر اساس این سه معیار سه نظریه‌ی اخلاقی خواهیم داشت:

الف) consequentialism یا پیامدگرایی.
ب) Deontological Ethics یا وظیفه‌گرایی.
ج) virtue ethics یا اخلاق فضیلت.

۳٫ حوزه‌ی اخلاق کاربردی:

اگر شما از این معیارها، اصول و قواعدی که این نظریه‌ها مطرح می‌کنند، برای حل یکسری از مشکلات جزئی اخلاق استفاده کنید؛ مثل اینکه شما پزشک هستید و می‌خواهید در حوزه‌ی اخلاق پزشکی تصمیم بگیرید که اتانازی فعل درستی است یا نه؟ به این حوزه از اخلاق، اخلاق کاربردی گفته می‌شود.

ما امروز نه کاری به اخلاق کاربردی داریم و نه فرااخلاق. عمده‌ی بحث‌های امروز ما مربوط به اخلاق هنجاری است. تمرکز من در این جلسه بر نظریه‌های اخلاقی است.

تفاوت اخلاق فضیلت با پیامدگرایی و وظیفه‌گرایی

در قدم اول می‌خواهیم ببینیم تفاوت اخلاق فضیلت با دو نظریه‌ی دیگر یعنی: پیامدگرایی یا تقریر مهم آن یعنی سودگرایی و وظیفه‌گرایی در چیست.

قبلا به این اشاره کردم که اخلاق فضیلت اولویت را به فضیلت می‌دهد. به عبارت دیگر، اخلاق فضیلت اولویت را به فاعل اخلاقی می‌دهد. به این معنا که اگر شما آن دو نظریه‌ی دیگر را در یک طرف قرار بدهید، خواهید دید که سوال اصلی وظیفه‌گراها و سودگراها این است که چه عملی را باید انجام دهیم. سوالی که برای آن‌ها مهم است این است که چه فعلی را انجام بدهیم تا آن فعل، فعلی درست و اخلاقی باشد؟

اما سوالی که برای اخلاق فضیلت مهم است این است که من چگونه فاعلی باشم که زندگی خوبی داشته باشم؟ چگونه انسان خوبی باشم؟ پس اولویت را به فاعل اخلاقی می‌دهد. این به این خاطر است که بر اساس اخلاق فضیلت، اگر فاعل اخلاقی، به لحاظ‌های مختلفی که خدمتتان عرض خواهم کرد، اصلاح شده و فضائل را داشته باشد، این فاعل اخلاقی طبیعتا فعلی که انجام می‌دهد، فعل درستی است. به همین دلیل است که وقتی در اخلاق فضیلت می‌خواهیم فعل درست را تعریف کنیم، فعل درست فعلی خواهد بود که فاعل فضیلت‌مند آن را انجام بدهد.
…