فضائل معرفتی، شرط لازم حقيقت‌جويی و سازنده هويت عقلی

مقدمه

یکی از خصوصیات در خورِ توجه انسان‌ها، گرایش به حقیقت‌جویی، پژوهشگری و علم‌آموزی است. همواره دوست داریم از محیط‌مان آگاهی داشته باشیم و نسبت به حوادث پیرامونی‌مان بی‌تفاوت نباشیم. علاقۀ ما به محیط اطراف‌مان صرفاً عملی و تجربی نیست، بلکه ما – موجودات برخوردار از قوۀ فکر – بیشتر خودمان را علاقمند به جهانی در اطراف خود می‌یابیم که این جهان، اسرار شگفت‌انگیزی در دل خود گنجانده است. دوست داریم بدانیم و بفهمیم که اشیا و پدیده‌ها چگونه‌اند، چگونه بوده‌اند و ممکن است روزی چگونه باشند؛ در نتیجه، در راه رسیدن به حقیقت و ماهیت اشیا کوشش‌های عامدانه، ملتفتانه و دائمی از خود نشان می‌دهیم. ما انسان‌ها محقق، حقیقت‌جو و همواره خواهان رسیدن به صدق و حقیقتیم.

شخص کاملاً فضیلت‌مند کسی است که دربارۀ اهدافی از قبیل صدق، معرفت، بینه، عقلانیت و فهم نیز عمیقاً نگران است و توجه‌اش همواره معطوف به آنهاست

اما تحقیق و حقیقت‌جویی و معرفت‌اندوزی می‌تواند به‌نحو خوب و مطلوب و یا به نحو ضعیف و نامطلوبی پیش برود. در مواردی، این تفاوت به عامل نسبتاً فنی اسنادپذیر است؛ مثل زمانی که کسی به دلیل قوۀ شناختی معیوب – مثلاً بینایی ناقص، شنوایی ضعیف یا حافظۀ خطاکار – از نیل به حقیقت عاجز می‌شود؛ اما بیشتر موفقیت یا شکستِ یک تحقیق سرچشمۀ شخصی‌تری را داراست؛ زیرا تحقیق یک بعد شدیداً فعال را داراست. تحقیق مستلزم مشاهده کردن، تصور کردن، خواندن، تفسیر کردن، تأمل کردن، تجزیه و تحلیل کردن، ارزیابی کردن، تنظیم کردن، به وضوح بیان کردن و … است. موفقیتِ در این فعالیت‌ها نه تنها با داشتن بینایی متمرکزانه و دقیق، شنوایی حساس و یا حافظۀ بدون خطا تا حدودی تضمین می‌شود، نسبتاً مستلزم به‌کارگیری اوصاف منشی خاص نیز هست؛ مثلاً می‌تواند مستلزم آن باشد که فرد مشاهدۀ بادقت، تصور اندیشمندانه یا آزاداندیشانه، تأمل صبورانه، تحلیل دقیق و جامع یا تفسیر و ارزیابی منصفانه را به کار گیرد؛ از این رو، برای آنکه تحقیق موفقیت‌آمیز باشد، به‌کارگیری محدوده‌ای از «فضایل منشی عقلی» نیز لازم است.

معمولاً زمانی که به «منش» یا «فضایل» می‌اندیشیم و از آنها سخن می‌گوییم، منحصراً فضایل و اوصاف اخلاقی به ذهن‌مان خطور می‌کند. شخص فضیلت‌مند را کسی می‌دانیم که به‌واسطۀ اهدافی اخلاقی از قبیل عدالت اجتماعی یا خیرخواهی و کمک به همنوع تحریک می‌شود و اقداماتی انجام می‌دهد. چنین شخصی منصف، مؤدب، نیک‌خواه، مهربان، سخاوت‌مند است؛ اما شخصِ ویژه و ممتاز نه تنها از ذخیرۀ اوصاف منشی اخلاقی‌اش استفاده می‌کند، یک بعد عقلی یا معرفتی را نیز داراست: شخص کاملاً فضیلت‌مند کسی است که دربارۀ اهدافی از قبیل صدق، معرفت، بینه، عقلانیت و فهم نیز عمیقاً نگران است و توجه‌اش همواره معطوف به آنهاست و به دلیل این نگرانی و دغدغۀ بنیادین، خصلت‌های دیگری همچون کنجکاوی، توجه، دقت و جامع‌نگری در تحقیق، انصاف و بی‌غرضی، روشن‌ذهنی، صبر، صداقت، شجاعت، دقیق‌بینی و تواضع عقلی در او پدید خواهند آمد.

…