سازگاری قرآن کریم و تبیین‌های تکاملی اخلاق
مسلمانان در نسبت قرآن کریم و نظریه تکامل، بیشتر جزء نیای مشترک نظریه را بررسی کرده‌اند و بیشتر حکم به ناسازگاری داده‌اند. آن‌ها کمتر به جزء انتخاب طبیعی و کمتر از از این به تبیین‌های تکاملی اخلاق، که نسبتاً جدیدند، پرداخته‌اند. من فکر می‌کنم توصیف‌ها و دستورهای اخلاقی قرآن با تبیین‌های تکاملی اخلاق سازگارند. در این مجال به هفت مورد اشاره می‌شود.
اول خصوصیات اخلاقی معمول انسان‌ها در قرآن، به ویژه آن‌ها که دال بر چگونگی خلقت انسان‌اند. و آن‌ها که در همه یا اکثریت انسان‌ها بروز می‌یابند و انتخاب فرد. دوم ارتباط با دنیا و نزدیک‌بینی انتخاب طبیعی. سوم ارتباط با خویشاوندان و انتخاب خویشاوند. چهارم ارتباط با بیگانگان ژنتیکی و جبران. پنجم پاکی-ناپاکی اخلاقی و انتخاب فرهنگی. ششم اخلاقیات درون و بیرون گروهی و انتخاب گروه ژنتیکی. و هفتم خدای بزرگ اخلاقی و انتخاب گروه فرهنگی.
دسته بندی صفات اخلاقی انسان در قرآن
بر اساس این ادعایی که دارم، مبنی بر سازگاری آیات قرآن با نظریه‌های تکامل اخلاقی، آیات قرآن را با توجه به تبیین‌های متفاوتی که دارد به هفت دسته تقسیم کردم.
خلقیات تک تک افراد
دسته اول ـ خُلاقیات تک تک افراد است: آن خُلقیاتی که به تکامل مربوط است قاعدتا آن خُلقیاتی است که در قرآن با واژه خَلق آمده است. به این معنا که انسان این‌گونه خلق شده است. مثلا در سوره نساء، آیات ۲۷ـ۲۸ خداوند در باب ازدواج این‌گونه می‌فرماید که:
وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَن یَتُوب عَلَیْكمْ وَ یُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشهَوَتِ أَن تمِیلُوا مَیْلاً عَظِیماً (۲۷) یُرِیدُ اللَّهُ أَن یخَفِّف عَنكُمْوَ خُلِقَ الانسنُ ضعِیفا (۲۸)
خدا می‌خواهد با بیان حقیقت و تشریع احكام به سوى شما برگردد، و پیروان شهوات مىخواهند شما از راه حقیقت منحرف شوید، و دچار لغزشى بزرگ بگردید (۲۷). خدا مىخواهد با تجویز سه نوع نكاحى كه گذشت بار شما را سبك كند، چون انسان ضعیف خلق شده است (۲۸). یعنی انسان در این امور ضعیف خَلق شده است.
ب ـ عجله در انسان است که در آیه ۳۷ سوره انبیاء ذکر شده: خُلِقَ الْإِنْسَانُ مِنْ عَجَلٍ ۚ سَأُرِيكُمْ آيَاتِي فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ (۳۷). آدمی در خلقت و طبیعت بسیار شتاب‌کار است.
در اسراء آیه ۱۱ نیز آمده است: وَيَدْعُ الْإِنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَيْرِ ۖ وَكَانَ الْإِنْسَانُ عَجُولً (۱۱). انسان با شوق و رغبتی که خیر و منفعت خود را می‌جوید (چه بسا به نادانی) با همان شوق و رغبت شر و زیان خود را می‌طلبد. و انسان بسیار بی‌صبر و شتاب‌کار است. این دیگر خیلی عجیب و ریشه‌ای است به این معنا که گویی انسان از عجله آفریده شده است.
ج ـ بحث حرص و طمع در انسان است که خداوند می‌فرماید: إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا (۱۹) که انسان مخلوقی طبعا سخت حریص و بی‌صبر است.
خلقیات معمول افراد
دسته دوم ـ آیاتی است که می‌گوید همهٔ انسان ها به همین صورت هستند با تعابیری شبیه این آیات:
اسراء، آیه۱۰۰: قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِكُونَ خَزَائِنَ رَحْمَةِ رَبِّي إِذًا لَأَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الْإِنْفَاقِ ۚ وَكَانَ الْإِنْسَانُ قَتُورًا (۱۰۰). بگو که شما اگر دارای گنجهای رحمت (بی‌انتهای) خدای من شوید باز هم از ترس فقر و خوف درویشی، بخل از انفاق خواهید کرد. که انسان طبعا بسیار ممسک و بخیل است.
شبیه همین شٌح نفس است که در آیه ۱۲۸ سوره نساء آمده است:… وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ ۚ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا (۱۲۸) … . و نفوس را بخل و حرص فرا گرفته. و اگر (درباره یکدیگر) نیکویی کرده و پرهیزکار باشید، خدا به هر چه کنید آگاه است.
این از آیه قبلی منعطف‌تر است چرا که درباره زن و وشوهر است و می‌فرماید اگر چه دلتون نمی‌خواد اختلافات خود را حل کنید ولی بدانید که صلح برای شما بهتر است. پس اولا انسان بخیل است.
دوماـ انسان مال را خیلی دوست دارد. در آیه۲۰ سوره فجر به آن پرداخته است: وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا (۲۰). سخت فریفته و مایل به مال دنیا می‌باشید.
همچنین در آیه ۸ سوره عادیات است: وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ (۸). و هم او بر حب مال دنیا سخت فریفته و بخیل است. البته این جا اختلاف زیاد است که این خیر چیست، عده ای آن را مال گرفتند. ولی اگر برای شما قابل قبول نیست همان آیه اول کفایت می‌کند.
احساس استغنا موجب طغیان انسان است
دسته سوم ـ این است که آدمی اگر احساس استغناء بکند، طغیان خواهد کرد.
در سوره علق آیات : كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَىٰ (۶) راستی که انسان سرکش و مغرور می‌شود. أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَىٰ (۷) چون که خود را در غنا و دارایی ببیند.
در سوره شوری، آیه: وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَٰكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا يَشَاءُ ۚ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ (۲۷) و اگر خدا روزی بندگان را وسیع و فراوان کند در روی زمین ظلم و طغیان بسیار کنند لیکن به اندازه‌ای که بخواهد (و صلاح داند) نازل می‌گرداند، که خدا به احوال بندگانش آگاه و بیناست.
…
