بروز و ظهور تکنولوژی و فناوری های نوین ارتباطاتی در جوامع به همان اندازه که به عنوان فرصت مغتنم تلقی و تأثیرات مثبتی را به همراه دارد می تواند به همان میزان و شاید بیشتر جوامع را مورد تهدید قرار داده و تأثیرات منفی بر آنها می گذارند. ورود ابزارهای ارتباطی به کشور ما نیز بخشی از همان تکنولوژی و ابزارهایی به شمار می آید که در گستره جهانی در حال وقوع است.
با توجه به نبود برخی راهکارها و پیش بینی ها و نحوه استفاده از این فضاها، چه بسا فرصت ها و تهدیدهای استفاده از این ابزارها را به مراتب با فراز و نشیب هایی همراه کرده است.
چه بخواهیم چه نخواهیم فضاهای مجازی و شبکه های اجتماعی بوجود آمده و هر روز نیز در حال گسترش است از این رو به نوعی بخش عظیمی از زندگی شخصی، کاری و حتی اجتماعی ما را فرا گرفته اند. امروز ضرورت دارد به این مقوله ها بیشتر توجه کرده تا فرهنگ، اخلاق و کرامت انسانی و اسلامی در فضاهای مجازی گسترش پیدا کند و اخلاق در فضای مجازی نهادینه شود. آینده پژوهی، آموزش، آسیب شناسی، توجه به نیاز و سلایق جوانان و ایجاد فضای تعامل و گفت و گو از مهمترین راهکارهای کارشناسان برای نهادینه کردن اخلاق در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی عنوان می شود.
خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) با حضور شماری از کارشناسان و صاحبنظران اقدام به بررسی راهکارهای نهادینه کردن اخلاق در فضای مجازی کرده که در ادامه به آن پرداخته می شود:
معضل اخلاق در فضای مجازی
محمد مهدی فرقانی استاد ارتباطات دانشگاه در میزگرد تخصصی اخلاق در فضای مجازی که در محل ایرنا برگزار شد، گفت : با معضلی در جامعه به عنوان اخلاق در فضای مجازی روبرو هستیم که البته این موضوع جهانی است و از این رو برای کشور ما که به اصول اخلاقی تاکید دارد اهمیت مضاعف پیدا کرده است.
وی با اشاره به آماری در خصوص استفاده از فضای مجازی و شبکه های اجتماعی گفت: طبق آمار موجود، ایران چهارمین کشور در استفاده از فضای مجازی و شبکه های اجتماعی بعد از فرانسه، آلمان و انگلستان است که البته استفاده از تلگرام در راس استفاده ها قرار دارد.
آسیب شناسی استفاده از شبکه های اجتماعی
این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه درباره چرایی استفاده بیش از حد از فضای مجازی و اینکه چه خلاء هایی وجود دارد که جوانان و خانواده های ما را به استفاده از فضاها می کشاند،باید یک آسیب شناسی مناسب و دقیق صورت گیرد.
به گفته وی نباید خیلی امیدواربود و ادعا کرد که معضلات و مشکلات استفاده از فضای مجازی بویژه استفاده از شبکه های اجتماعی و آنچه در این فضا رخ می دهد را یک شبه حل و فصل کنیم بلکه باید بررسی کرد پشت این اتفاقات چه واقعیات و نیاتی نهفته است.
راهکارهای نهادینه سازی اخلاق در فضای مجازی
رئیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد اعتقاد دارم آنقدر باید گفت و نوشت و آموزش عمومی داد تا اخلاق در فضای مجازی نهادینه شود تا کاربران بدانند که با چه معضلاتی در این فضا مواجهند.
فرقانی با تاکید براینکه با بخشنامه و نامه نمی توان با معضلات مبارزه و اخلاق را در فضای مجازی نهادینه کرد، اظهار داشت: البته برخورد قضایی با تخلفات و سوء استفاده کنندگان در شبکه های مجازی و اجتماعی لازم است ولی کافی نیست.
فرهنگ سازی راهی دیگر برای برون رفت از این معضل
این استاد علوم ارتباطات و روزنامه نگاری همچنین با اشاره به ماهیت و سیال بودن فضای مجازی گفت: برخورد، صرفا مشکلات و معضلات را حل نمی کند بلکه نیاز به مقوله مهم فرهنگ سازی است.
فرقانی، آموزش، نظارت مردم برمردم، تقویت نظارت عمومی، تاکید بر استفاده از زبانهای مختلف برای هشدار مشکلات و معضلات این فضا و چگونگی استفاده از آن، بهترین روش فرهنگ سازی در نحوه استفاده از فضای مجازی عنوان کرد.
وی درباره نظارت مردم بر مردم در فضای مجازی نیز، گفت: زمانی که یک پیام و یا تصویر ضد اخلاقی در این شبکه ها گذاشته می شود خود مردم و کاربران با تذکر در گروه، ترک گروه و… به نوعی آموزش شهروندی جدید داده و با اینگونه مسائل برخورد می کنند.
سلایق جوانان امروز تغییر کرده است
این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به تغییر تفکر، سلایق و پسند جوانان امروز هم گفت: ابتدا باید نیازهای این قشر را شناخت در غیر این صورت مدام رفتار و نگاه مجرمانه به آنها خواهیم داشت.
به گفته فرقانی همچنین باید ماهیت تغییر دنیای کنونی را شناخت و با توجه به فناوریهای نوین ارتباطاتی اقدام و حرکت کرد.
توجه به رشد فرهنگی
رئیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه با بیان اینکه رشد فرهنگی در فضای تعامل اتفاق می افتد و نه خودی و غیر خودی کردن آنها، گفت: گروه ها در فضاهای مختلف به دلیل خط کشی ها از هم فاصله می گیرند.
فرقانی تصریح کرد که هیچ فرهنگی در خلاء و بدون رشد فرهنگی اتفاق نمی افتد از این رو ماهیت فرهنگی در رشد معنا و بالندگی پیدا می کند.
به گفته وی، مردم باید یاد بگیرند که این فضا محل خوبی برای گفت و گو، استفاده های سالم، هم پذیری، تقویت شنوایی در جامعه است.
این استاد دانشگاه اظهار داشت: اگر مردم آگاه شوند بتدریج خودشان پلیس خودشان خواهند شد و لذا آنها می توانند کاربردهای مثبت این فضاها را برای همگان تشریح و تبیین کنند.
به گفته وی باید از همه ابزارها برای نهادینه کردن اخلاق در فضاهای مجازی کمک گرفت و از آنها بهره برد.
این فعال رسانه ای تاکید کرد که با شهروندان باید عقلانی رفتار کرد تا آنها بتوانند براحتی این فرهنگ سازی را بپذیرند.
فرهنگ سازی قبل از ظهور و بروز
فرقانی در عین حال به سرعت بروز و ظهور تکنولوژی های نوین در جوامع امروزی هم اشاره کرد و گفت: پدیده های تکنولوژیک آنقدر سریع و بی مقدمه وارد جوامع می شوند که مردم را با شوک مواجه ساخته و از این رو خیلی نمی توان پیش بینی کرد که چند ماه آینده چه اتفاقی رخ خواهد داد و چه تکنولوژی در راه است.
مدیریت آتش نشانی داشته باشیم
فرقانی در ادامه با اشاره به وظیفه آتش نشانی که نمی توانند پیش بینی کنند کی و کجا آتش سوزی و اتفاقی رخ خواهد داد ولی همیشه در وضعیت آماده باش هستند، اظهار داشت: سیستم مدیریت در جامعه جهانی اینگونه شده حتی این تحولات در خود غرب هم قابل پیش بینی نیست و با آمدن تکنولوژی جدید همگان غافلگیر می شوند.
به گفته وی، باید مدیریت آتش نشانی داشت و همیشه در وضعیت آماده باش بود و با فرهنگ سازی و آموزش های لازم آماده مقابله با بروز و ظهور برخی تکنولوژی ها شد.
رئیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه جذابیت و شگفتی تکنولوژی های جدید را عامل استفاده بالای کاربران در ایران عنوان کرد و گفت: نباید شیفته تکنولوژی ها شد لذا باید رفتار عقلانی با تنوع تکنولوژی ها داشت.
آینده فضای مجازی و شبکه های اجتماعی
فرقانی درپاسخ به این سوال که آینده فضای مجازی و شبکه های اجتماعی را چگونه ارزیابی می کنید، گفت: در آینده فضاهای مجازی در برخورد با کاربران تولید کننده و مصرف کنندگان به نوعی به تعادل و توازن رسیده و این فضاها با کنترل درونی سیستم خودشان به تعادل می رسند.
وی تصریح کرد که همه ما نگران درنوردیدن مسائل اخلاقی هستیم لذا باید با خود کنترلی جامعه را در قبال این مسائل حساس کرد.
فرقانی در عین حال گفت: در این برهه حساس باید به تغییر سبک زندگی با توجه به بروز و ظهور تکنولوژی های نوین ارتباطی نیز توجه داشت.
رئیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در خاتمه آینده پژوهی، فرهنگ سازی، آموزش، آسیب شناسی، توجه به نیاز و سلایق جوانان امروز، ایجاد فضای تعامل و گفت و گو در فضای واقعی، توجه به پیوست فرهنگی و… را از جمله راهکارهای نهادینه کردن اخلاق در فضای مجازی عنوان کرد.
نظارت بر فضای مجازی با شناسنامه دار کردن آنها
در ادامه این نشست روزنامه نگار و استاد ارتباطات تعریفی از فضای مجازی ارائه و تفکیک برای آنها قائل شدند تا بتوان درباره آسیب های اجتماعی آنها سخن گفت. زیرا این فضا شامل سایت ها و شبکه های اجتماعی است که رفتارها و مدیریت آنها با یکدیگر تفاوت دارد.
بیژن مقدم می گوید: می توان بدون داشتن نگاه سخت امنیتی و ازطریق شناسنامه دار کردن چنین فضاهایی، کاری کرد که هنجارها رعایت شود هرچند مقررات درباره انتشار کتاب، روزنامه و مطبوعات به خاطر داشتن قانون تعریف و تبیین شده است.
وی با بیان اینکه فضای مجازی اقتضائات خاص خود را دارد، ادامه داد: وجود دستورالعمل و مقررات برای فضاهای مجازی بی معناست از این رو ساز و کارهای تشویقی و شناسنامه دار شدن آنها بهترین راه حل است چون دراین صورت هر فردی خود را موظف می کند که با هویت وارد این عرصه شده و مسئولیت پذیر باشد.
مقدم با تاکید بر اینکه افراد در فضاهای مجازی بی هویت شده و پشت نقاب هستند، تصریح کرد: به دلیل دسترسی آسان به این فضاها، گرایش به سوی آنها نیز افزایش یافته هرچند هویت بخشی یکی دیگر از ویژگی های این فضاهاست که افراد را به سوی خود جذب می کند.
مدیر مسئول سایت الف اضافه کرد: در بیرون از فضاهای مجازی برخی کاستی ها وجود دارد که در این فضاها از بین خواهند رفت مثلا در این فضا هر کسی تصور می کند یک رسانه است که می تواند همه چیز را مدیریت کند یعنی به نوعی این فرد احساس غرور می کند و با همین هویت زندگی می کند.
این فعال رسانه ای با بیان اینکه فضای مجازی علاوه بر گسترده تر کردن ارتباطات فردی باعث از بین رفتن فاصله ها می شود، خاطر نشان کرد: در فضای مجازی تخلیه روحی و روانی صورت گرفته و کار به شورش های خیابانی کشیده نمی شود زیرا بهترین مکان برای آزاد اندیشی است یعنی می توان در آن حرف های یکدیگر را شنید و تاب آورد.
وی این ویژگی فضای مجازی را از نکات مثبت آن برشمرد و گفت: در این محیط فرد می تواند به جای اینکه یکطرفه صحبت کند و پیام دهد، از نقطه نظرات فرد دیگری بهره مند شود و پاسخگو باشد بنابراین این محیط پاتوقی برای آزاد اندیشی است.
آوار اطلاعات از آسیب های فضاهای مجازی
مدیر مسئول سابق روزنامه جام جم همچنین بی هویتی ، آوار اطلاعات و اخبار و ورود به حریم دیگران را از آسیب های فضاهای مجازی برشمرد و گفت: برخی افراد تصور می کنند این فضا بی هویت است بنابراین می توان قانون گریز بود و ناهنجاری کرد در حالی که نام و تصویر فرد نشان ازهویت وی دارد.
به گفته مقدم، حجم بالای اطلاعات و اخبار در فضای مجازی فرد را خفه می کند و باعث صرف وقت زیادی می شود هرچند پس از مدتی به حالت اولیه بازگشته و رشد آن متوقف و فرد اشباع می شود.
مقدم با بیان اینکه سایت های خبری به دلیل ایجاد کانال تلگرامی دچار افت بیننده شده اند، افزود: به تدریج نسبت به این کانال ها نیز دلزدگی ایجاد می شود زیرا ذات فضای مجازی چنین است.
وی ادامه داد: در فضای مجازی میدان باز است و نوع طراحی تکنولوژی باعث برهم خوردن فرهنگ می شود مثلا افراد از فاصله خود با دوستان مطلع می شوند.
مماشات و مخفی کاری گاهی آسیب زننده است
مقدم با بیان اینکه گاهی مماشات و مخفی کاری ها آسیب زننده است، یادآور شد: باید درباره پدیده ای که به سرعت رشد کرده و آسیب می زند به راحتی و صریح در چارچوب های فرهنگی صحبت و از مخفی کاری ها پرهیز کرد.
وی افزود: در این فضا نیاز است کنترل های لازم برای فرزندان را مورد توجه و آموزش های شفاف و بی پرده را در دستور کار قرار دهیم هرچند نباید چنین کنترلی را دیکتاتوری والدین دانست.
مدیر مسئول سایت الف با اشاره به اعمال محدودیت های این حوزه در کشورهای اروپایی گفت: در کشورهای غربی نیز برخی مسائل نظیر حضور کودکان در فضای مجازی کنترل می شود و آنها رها شده نیستند.
وی با بیان اینکه فضای مجازی مانند امواج ماهواره نیست که بتوان برای آن کاری کرد، افزود: فرهنگ سازی و آموزش صریح در این زمینه راهکار است و مدیریت متمرکز بخشنامه ای امکان پذیر نیست.
آینده پژوهی راهکاری برای کنترل فضای مجازی
مقدم با بیان اینکه در مقابل پدیده های وارداتی منفعل هستیم و اطلاعات و آماری درباره آنها نداریم، گفت: باید دراین عرصه آینده پژوهی و پیش بینی شود در صورت ورود تکنولوژی های جدید باید چگونه وارد عمل شد زیرا پیشرفت های آینده با پیشرفت های گذشته قابل مقایسه نیست.
به گفته وی، آینده پژوهی کمک می کند تا نسبت به فضای مجازی و تکنولوژی های مدرن آینده اطلاعات کافی داشته باشیم هرچند این مساله کمک می کند علاوه بر فکر و تامل درباره آنها، سبک زندگی خود را به سوی آنها حرکت و آسیب های ناشی از آن را کاهش دهیم.
