دشواری‌های معصومانه‌زیستن
« … بدون تردید توقع اولیه ما این است که رفتار معصوم کاملا عقلانی و مطابق قرآن و سنت باشد و با احکام مسلّم اخلاقی یا باورهای معتبر اعتقادی، تنافی نداشته باشد. نیز علاقه‌مندیم تهافتی در رفتارهای معصومان ملاحظه نکنیم. اگر رفتار معصوم در نظر ما این‌گونه به نظر نرسد یا اگر در شرایط کنونی قابل اجرا نباشد و امکان تأسی به او نباشد، در استخراج توصیه اخلاقی از آن متوقف می‌شویم. در این صورت باید برای فهم بهتر آن تلاش کنیم؛ زیرا بر اساس ادله کلامی یقین داریم حجت خدا و ولیّ معصوم این‌گونه عمل نمی‌کند. البته تلاش ما ناظر به این نیست که عمل معصوم را موجه بنمایانیم و ساحت معصوم را پاک گردانیم! عمل معصوم در واقع خوب و ساحت او پاک است. ما می‌خواهیم در مواردی که عمل معصوم بد پنداشته سده، برداشت نادرست خود را اصلاح کنیم و عمل او را آن‌گونه که هست بفهمیم… »
آن‌چه خواندید بخشی از کتاب استنباط حکم اخلاقی از سیره و عمل معصوم، نوشته محمد عالم‌زاده نوری است. محمد عالم‌زاده‌نوری اخلاق پژوه، عضو هیئت علمی و استادیار پژوهشكده اخلاق و معنويت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است. تحصیلات حوزوی را در سال ۱۳۶۷ در قم شروع کرد و از درس خارج آیات عظام تبریزی، بهجت، سبحانی و سید احمد مددی بهره برد. حوزه تخصصش فقه و اصول، اخلاق و عرفان و تبلیغ است.
می‌توان گفت این کتاب از دو جهت در نوع خود بی‌نظیر است:
- تا پیش از این بحث سیره اغلب در کتب فقهی مطرح شده بود و صبغه فقهی داشت، اما در این کتاب به طور خاص و برای اولین بار به «حکم اخلاقی» آن پرداخته شده است.
- آن‌چه که تحت عنوان سیره و عمل معصوم در کتب اصولی ما مورد بحث قرار گرفته، حجم بسیار اندکی داشته و بیشترِ مباحث طرح‌شده، به گفتار معصوم اختصاص دارد.
یکی دیگر از مزایای این کتاب این است که نویسنده به شکلی عمیق به این مباحث پرداخته و دسته‌بندی نسبتا خوبی از آن به دست داده است.
کتاب پیش رو از چهار فصل تشکیل شده است:
- کلیات: نویسنده در این بخش به مباحثی همچون ضرورت بحث و ماهیت آن، مبانی کلامی بحث، دشواری‌های استناد به سیره و … پرداخته است.
- تأسّی به عمل معصوم: محور بحث در این فصل این است که آیا تأسّی به عمل معصوم حُسن دارد یا لزوم؟ نویسنده پس از ارائه ادله لزوم (عصمت، امر لفظی به تأسّی، نقل اخلاق انبیا برای تأسّی، تأسّی اهل بیت به سیره پیامبر)1، شش اشکال بر آن وارد می‌کند:
الف. اختلاف بین ما و اهل بیت در عصمت
ب. اختلاف خود معصومان در عمل
ج. اختلاف شرایط زمانی و مکانی
د. مختص‌بودن برخی از اعمال به شخص پیامبر، مانند نماز شب، تعدد همسر و … .
ه. زمام‌دار بودن برخی از ائمه و تفاوت شأن آن‌ها با مایی که زمام‌دار نیستیم.
و. ظرفیت روحی و روانی معصومین و ناتوانی افراد غیر معصوم در مقایسه با ایشان
نویسنده در پایان نتیجه می‌گیرد که تأسّی به معصوم به عنوان یک قاعده کلی پذیرفتنی است، اما باید توجه داشت که این قاعده مخصّصات و مقیداتی نیز دارد. - چالش‌های استنباط حکم از رفتار: نویسنده در این فصل چالش‌های موجود در استناد به سیره را دسته‌بندی کرده است و سعی کرده به شکلی موردی به آن‌ها پاسخ بدهد. به عنوان مثال نویسنده تعدادی از رفتارهای معصوم را که در مخالفت با قرآن یا سایر معصومین یا عقل و احکام اخلاقی یا مباحث اعتقادی یا عرف یا علوم تجربی بوده ذکر کرده و سپس به بررسی تک‌تک موردها پرداخته است. همان‌طور که می‌دانید بسیاری از درگیری‌های فقه و اخلاق نیز مربوط به همین مورد است.
- قواعد فهم عمل معصوم و حلّ چالش‌ها: نویسنده در این فصل به این می‌پردازد که همان‌طور که در علم اصول قواعدی برای استنباط از قول معصوم ذکر شده است، ما نیز باید به دنبال قواعدی برای استنباط از عمل معصوم باشیم. به اعتقاد مؤلف نمی‌توان صرفا با مشاهده یک روایت در کتابی مثل سنن‌النبی به سیره پیامبر تأسّی کرد و لزوما باید پیش از هر گونه الگوبرداری روی تک‌تک روایات کار اجتهادی کرد. نویسنده برای این کار اجتهادی چند مرحله برمی‌شمارد:
نویسنده در پایان نتیجه می‌گیرد که تأسّی به معصوم به عنوان یک قاعده کلی پذیرفتنی است، اما باید توجه داشت که این قاعده مخصّصات و مقیداتی نیز دارد.
الف. بررسی صدور حدیث و اطمینان به صدق آن
ب. تنقیح مدلول روایت و تبیین عبارات دشوار
ج. توجه به برنامه کلان و هیئت ترکیبی رفتارهای معصومین، چرا که شخصیت معصوم به دلیل استفاده از منبعی واحد در همه معصومین به یک شکل است.
د. مشاهده رفتارهای متنوع معصومین و تفسیر عمل به عمل
ه. مراجعه به سخنان معصومین و تفسیر عمل به کلام
و. تفسیر عمل به شخصیت با در نظر گرفتن مقام عصمت
ز. توجه به احتمال اختصاصی‌بودن یک رفتار و عدم امکان تأسّی به آن
ح. توجه به شرایط تاریخی انجام عمل و فضای تحقق آن
نویسنده معتقد است با طی‌کردن این مراحل هشت‌گانه در نهایت می‌توان به یک نظر اجتهادی در رابطه با عمل معصوم رسید و سپس در نهایت مطلبی را تحت عنوان «تعادل منابع معرفتی» مطرح می‌کند که یک بحث جنبی می‌باشد.
در نهایت باید گفت کتاب پیش‌رو بنای زیبایی است که بر یک مبنای نامحقق بنا شده است. این مبنای نامحقق عبارت است از بحث درباره این‌که اصلا مگر چه قدر سیره به دست ما رسیده است تا بخواهیم چنین مطالب عریض و طویلی را روی آن بار کنیم. در نتیجه بهتر بود که نویسنده فصلی را نیز به این مبحث اختصاص می‌داد.
اطلاعات کتاب:
عنوان کتاب: استنباط حکم اخلاقی از سیره و عمل معصوم: دشواری‌های نظری و ملاحظات روش‌شناختی
نویسنده: محمد عالم‌زاده نوری
ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی۱۳۹۱
تعداد صفحات: ۳۴۳
قیمت آخرین چاپ: ۱۴ هزارتومان
پی نوشت
