در جستجوی نیکبختی

ارسطو معتقد بود که زندگی لذت‌محور نمی‌تواند سعادت آدمی را تأمین کند

با آن‌که بیش از دوهزارسال از تاریخ تألیف اخلاق نیکوماخوس گذشته است، هنوز هم متفکرانی که درباره اخلاق می‌اندیشند و در فلسفه اخلاق چیزی می‌نویسند، خود را بی‌نیاز از مراجعه…

حامد مرآتی

از «بلاگ» بیشتر بخوانید.

3 سال پیش

با آن‌که بیش از دوهزارسال از تاریخ تألیف اخلاق نیکوماخوس گذشته است، هنوز هم متفکرانی که درباره اخلاق می‌اندیشند و در فلسفه اخلاق چیزی می‌نویسند، خود را بی‌نیاز از مراجعه به آن نمی‌بینند. اخلاق نیکوماخوس نخستین کتاب منظم و منسجمی است که در تشریح فلسفه اخلاق نوشته شده است. تأثیر اخلاق نیکوماخوس را در نوشته‌های اسلامی، هر جا که سخن از فضیلت همچون حد وسط میان افراط و تفریط به میان می‌آید، به روشنی می‌توان دید.

«… اما در این‌که نیکبختی چیست عقاید گوناگون وجود دارد و میان توده‌ی مردم و تربیت‌یافتگان اختلاف نظر حکم‌فرماست. برای عامه‌ی مردم نیکبختی امری است بدیهی و قابل لمس مانند لذت و توانگری و افتخار: یکی این را نیکبختی می‌شمارد و دیگری آن را؛ و حتی بسیار پیش می‌آید که فردی واحد گاهی یک چیز را نیکبختی تلقی می‌کند و گاهی چیزی دیگر را. ولی چون مردمان به نادانی خود واقفند، کسانی را به چشم اعجاب می‌نگرند که به آرمانی بزرگ‌تر و برتر از افق فهم ایشان چشم دوخته‌اند….»

آن‌چه خواندید بخشی از اخلاق نیکوماخوس نوشته ارسطو است. از ارسطو سه کتاب در اخلاق به‌جا مانده است:

اخلاق کبیر
اخلاق ائودموس¹
اخلاق نیکوماخوس

اخلاق نیکوماخوس جامع‌ترین و کامل‌ترین کتاب اخلاقی ارسطو است. از این کتاب سه ترجمه موجود است:

ترجمه رضا مشایخی از زبان فرانسه. ویژگی مثبت این ترجمه این است که در ضمیمه آن به تحولات اخلاق از زمان سقراط تا کنون پرداخته شده است.
ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینی
ترجمه محمدحسن لطفی

سعادت نهایی هر نوع باید خاص به آن نوع باشد. به باور ارسطو از آن‌جایی که طبیعت هوشمند است، برای هر نوع سعادت به خصوصی را در نظر گرفته است.

ارسطو در کتاب سیاست، وظیفه‌ی یک سیاستمدار را کشف غایت‌هایی می‌داند که جامعه و شهروندان باید به آن‌ها برسند. به باور ارسطو یک سیاستمدار پس از کشف این غایت‌ها باید برای رسیدن به این غایت‌ها راهکاری را ارائه بدهد. اخلاق نیکوماخوس کوششی است برای تبیین این غایت. بنابراین می‌توان گفت که کتاب اخلاق و سیاست در واقع دو جلد به‌هم‌پیوسته از یک کتاب هستند.

روش کار ارسطو در کتاب اول اخلاق نیکوماخوس از سه مرحله تشکیل شده است:

مرحله اول؛ مراجعه به آراء عمومی در باب غایت انسان:

در دوره ارسطو سه دیدگاه در بین عامه‌ی مردم در این باره رواج داشت:

الف. غایت نهایی انسان رسیدن به لذت است، در نتیجه باید زندگی‌ انسان همواره توأم با لذت باشد.
ب. غایت نهایی انسان رسیدن کسب افتخار است، در نتیجه تمام فعالیت‌های انسان باید معطوف به کسب شهرت باشد.
ج. غایت نهایی انسان رسیدن به مرحله تأمّل محض است.

مرحله دوم؛ نقد عقلانی آراء عمومی: به باور ارسطو غایت نهایی انسان حداقل باید چهار ویژگی داشته باشد:

الف. فی‌نفسه خواستنی باشد، نه این‌که ابزاری برای رسیدن به چیز دیگری باشد.
ب. خودبسنده بوده و به عوامل بیرونی نیازی نداشته باشد.
ج. تمام غایات باید معطوف به آن باشند.
د. سعادت نهایی هر نوع باید خاص به آن نوع باشد. به باور ارسطو از آن‌جایی که طبیعت هوشمند است، برای هر نوع سعادت به خصوصی را در نظر گرفته است.

ارسطو در ادامه به نقد آراء عمومی می‌پردازد:

الف. دیدگاه لذت‌محور: به اعتقاد ارسطو این دیدگاه نمی‌تواند تأمین‌کننده سعادت انسان باشد، چرا که در این صورت انسان با سایر موجودات تفاوتی نخواهد داشت، حال آن‌که گفتیم یکی از ویژگی‌های غایت نهایی این است که مخصوص به خود آن نوع باشد.
ب. دیدگاه شهرت‌محور: به اعتقاد ارسطو این دیدگاه نیز نمی‌تواند سعادت انسان را تأمین کند، چرا که شخصی که به دنبال افتخار است، همواره نیازمند تأیید دیگران است.
ج. دیدگاه تأمل محض: ارسطو در نهایت این دیدگاه را می‌پذیرد.

مرحله سوم؛ کشف حقیقت:

ارسطو در کتاب دوم به بررسی فضیلت‌ها می‌پردازد و فضائل را به فضائل اخلاقی و عقلانی تقسیم می‌کند. او در کتاب‌های سوم تا پنجم به تبیین فضایل اخلاقی و در کتاب‌های ششم و هفتم به تبیین فضایل عقلانی می‌پردازد. کتاب هشتم و نهم به دوستی و کتاب دهم نیز به لذت و نیکبختی اختصاص دارد.