پارسالْ آشنا، امسالْ دوست! | ۵ پیشنهاد برای تقویت مهارت دوست‌یابی دانشآموزان
دانشآموزان می‌گویند به‌دنبال راهی‌اند که وقتی مدارس، حضوری می‌شود، بتوانند دوباره با دوستان و همسالان‌شان، ارتباط برقرار کنند.
در دوران کرونا که کلاس‌های مدرسه، مجازی شد، یک روز دیدم که دخترم، شاد و خندان از اتاقش بیرون آمد و از کلاسش انرژی گرفته بود. معمولاً وقتی کلاس‌های مجازی‌اش تمام می‌شد، خسته‌وکوفته از اتاقش بیرون می‌آمد، اما آن روز، با بقیۀ روزها فرق داشت.
آن روز چه فرقی داشت؟ آن روز، معلم‌شان، کلاس را سه دقیقه بیشتر طول داده بود تا دانشآموزان، بعد از اتمام درس، آزادانه با هم صحبت کنند و آشنا شوند (فقط سه دقیقه، نه بیشتر). دخترم گفت: «انگار که داشتیم توی حیاط مدرسه با هم صحبت می‌کردیم!» ظاهراً این کارِ معلم، به دخترم نیرویی تازه بخشیده و ارتباطش را با مدرسه بیشتر کرده بود، به‌طوری که بیش از آن برخورد مختصر و رسمی با هم‌کلاسی‌هایش، حالش را خوب کرده بود.
بعد از این‌که سال عجیبِ ۲۰۲۱ را پشت‌سر گذاشتیم، باید از خود دانشآموزان یاد بگیریم که چگونه برای حضورِ دوباره در مدرسه، آماده شوند. در همین راستا، مؤسسۀ یوث‌تروث1 از یازده‌هزار دانش‌آموزِ راهنمایی و دبیرستانی در آمریکا نظرسنجی کرد. این دانشآموزان، در ۱۰۳ مدرسه و ۱۱ ایالت تحصیل می‌کردند و در این مدارس، از ۳۲ رویکرد آموزشیِ متفاوت استفاده می‌شد. درست همان‌طور که دخترم، در آن سه دقیقه فکر می‌کرد در حیاط مدرسه با دوستانش وقت می‌گذرانَد، دانش‌آموزانی که در دوران همه‌گیریِ کرونا درس می‌خواندند، اکنون، عاجزانه از ما می‌خواهند فضای دوران مدرسه را برایشان فراهم کنیم تا دوست پیدا کنند و ارتباط غیرمجازی، با بقیه داشته باشند.
آنچه در ادامه می‌خوانید، پنج پیشنهاد است که از خودِ دانشآموزان یاد گرفته‌ایم و با ادبیات خودشان بیان خواهیم کرد. دانشآموزان، هوشمندانه به ما یادآوری می‌کنند که مدرسه، فوایدی از این قبیل دارد: روابط دوستانه را پویاتر می‌کند و به‌نوبۀ خود، موجب می‌شود همکاری، احساس تعلق و سماجت بر یادگیری در دانشآموزان سریع‌تر ایجاد شود.
نتیجۀ سال‌ها پژوهش هم حرف این دانشآموزان را تأیید می‌کند. واضح است که فرایند یادگیری، در کنار همسالان و معلمان، نتیجه‌بخش‌تر است. روابط دوستانه و دورِ هم بودنِ دانشآموزان، عامل حواس‌پرتی‌شان نیست و مانع نمی‌شود که مطالب جدید و شیوه‌های جدیدِ تفکر را یاد بگیرند، بلکه این روابط، بخشی از فرایند یادگیری است. هر یک از راهکاریی که در ادامه بیان می‌کنیم، پیشنهادهایی است کارساز برای شروع برنامۀ یادگیری‌تان.
۱ـ به دانشآموزان کمک کنید که مهارت‌های اجتماعی‌شان را تقویت کنند
دانشآموزان می‌گویند وقتی مدارس، دوباره باز شود، روابط حضوری و رو در رو، بهترین محرّک آن‌ها برای بازگشت به مدرسه است. در عین حال، برایشان دشوار است که با همکلاسی‌هایشان صمیمی شوند و یخ رابطه‌شان را آب کنند.
یکی از دانشآموزان دبیرستانی می‌گفت: «حتی وقتی کسی کنار ما نشسته بود، باز هم احساس تنهایی می‌کردیم و به جرقه‌ای نیاز داشتیم تا یخ‌مان آب شود… مدرسه هم می‌تواند کمک‌مان کند. نمی‌دانم مدرسه باید چکار کند، اما باید حرارتی وجود داشته باشد که این یخ را آب کند، چون نمی‌توانیم احساسات واقعی‌مان را بیان کنیم.»
چگونه می‌توانید به دانشآموزان کمک کنید که یخ رابطه‌شان را آب کنند؟ کلاس‌هایی که شیوۀ «یادگیریِ اجتماعی و هیجانی»2 را سرلوحۀ کارشان قرار می‌دهند، هم کارایی آموزشیِ بهتری دارند، هم دانشآموزان را از لحاظ اجتماعی و هیجانی رشد می‌دهند. شیوۀ یادگیریِ اجتماعی و هیجانی، فرایندی است مادام‌العمر برای یادگیری؛ در این فرایند، یاد می‌گیریم که چگونه خودمان را بهتر بشناسیم، چگونه با یکدیگر ارتباط برقرار کنیم و در کنارِ هم بکوشیم تا به اهداف‌مان دست یابیم و جامعه‌مان را به جامعه‌ای بهتر تبدیل کنیم. مدارس، می‌توانند با استفاده از سه روش اصلیِ این شیوۀ یادگیری، فعالیت‌های اجتماعی و هیجانی را در کلاس‌های درس آغاز کنند. اولین روش و فعالیتی که باید انجام گیرد این است که فضا برای کارهای گروهی باز شود. مثلاً می‌توان همۀ بچه‌ها را به اسم صدا بزنیم و به آن‌ها سلام کنیم، حال‌شان را بپرسیم یا دانشآموزان حلقه‌ای تشکیل دهند و با هم گفتگو کنند.
شیوۀ یادگیریِ اجتماعی و هیجانی، فرایندی است مادام‌العمر برای یادگیری؛ در این فرایند، یاد می‌گیریم که چگونه خودمان را بهتر بشناسیم، چگونه با یکدیگر ارتباط برقرار کنیم و در کنارِ هم بکوشیم تا به اهداف‌مان دست یابیم و جامعه‌مان را به جامعه‌ای بهتر تبدیل کنیم.
۲ـ به دانشآموزان زمان دهید تا هنگام حضورشان در مدرسه، با دیگران وقت بگذرانند
دیگر خواستۀ دانشآموزان این است که بزرگ‌ترها، تعامل‌‌شان با همسالان خود را حق آن‌ها بدانند، چه داخل کلاس، چه بیرون از کلاس. بسیاری از دانشآموزان توضیح می‌دادند که فعالیت‌های گروهی، آن‌ها را بیشتر درگیرِ کار می‌کند، اندک‌دانش‌آموزانی هم بودند که التماس می‌کردند برنامه‌هایشان طوری باشد که از دوستان‌شان جُدا باشند.
یکی دیگر از دبیرستانی‌ها می‌گفت: «اگر قرار باشد مدارس حضوری شود، اما نتوانم کنار دوستانم باشم، واقعاً احساس ناراحتی و تنهایی می‌کنم. همچنین، احساس می‌کنم در کارهای درس و مدرسه‌ام شکست می‌خورم. به نظر من، اگر به دانشآموزان وقت بیشتری داده شود تا با دیگر دانشآموزان تعامل داشته باشند (البته با رعایت شیوه‌نامه‌های کرونایی)، کمتر حس می‌کنند که تنهایند و نمی‌توانند با دیگران ارتباط برقرار کنند یا با دیگران دوست شوند.»
چگونه می‌توان زمینه را فراهم کرد تا دانشآموزان، با هم ارتباط برقرار کنند؟ مدارس، می‌توانند حلقه‌های دورهمیِ منظم تشکیل دهند تا مثلاً صبح‌ها یا عصرها، دانشآموزان را دورِ هم جمع کنند. همچنین، می‌توانند مشاورانی را استخدام کنند تا دانشآموزان را با این هدف دورِ هم جمع کنند که از لحاظ درسی، اجتماعی و هیجانی، رشد کنند. این حلقه‌های گروهی، معمولاً با این فعالیت‌ها برگزار می‌شود: آشنایی با یکدیگر، انجام کارهای گروهی و مشارکتی، بازی‌هایی که تواناییِ کار گروهی و مهارت‌های اجتماعی و هیجانی را تقویت می‌کند. دانشآموزان از ما انتظار دارند روابط امنی را برایشان ترتیب دهیم؛ در عین حال، تمایل دارند زمان و مکانی را (مثل تعطیلات یا وقت ناهار) فراهم کنیم تا آزادانه با یکدیگر ارتباط داشته باشند.
۳ـ «تفریحات» را دستِ کم نگیرید
بعد از این‌که دو سال، مدارس مجازی بود و مراسم‌های مختلف لغو شد، دانشآموزان می‌گویند حس می‌کنند که دیگر، ارتباطی بین آن‌ها و دوستان‌شان نیست. آن‌ها کاملاً حواس‌شان هست که برنامههای ورزشی، تئاترها و اردوهای مدرسه را از دست داده‌اند؛ همین برنامه‌هاست که خاطراتِ به‌یادماندنی برای آن‌ها رقم می‌زند و دوستی‌شان را مستحکم‌تر می‌کند.
یکی دیگر از دبیرستانی‌ها، خواستۀ دانشآموزان را این‌طور بیان کرد: «آموزش‌ها و مانورها برای مقابله با آتش‌سوزی، زلزله و کرونا ادامه داشته باشد، اما این مانورها، تفریحات بی‌خطرِ ما، مثل گردهمایی‌ها یا مسابقات ورزشی، را لغو نکند. در چنین برنامه‌هایی است که همه می‌توانند مشارکت کنند و دانشآموزان را دور هم جمع می‌کند.»
از کجا می‌توانیم برای تفریحات، ایده پیدا کنیم؟ باید از خودِ دانشآموزان ایده بگیریم. می‌توانیم مدیریت کار را به خودشان بسپاریم، از آن‌ها نظرسنجی کنیم یا گروه‌های ایده‌پردازی تشکیل دهیم. با این کارها، می‌توانیم بفهمیم که منظور آن‌ها از برنامههای مفید، بی‌خطر و متناسب با شرایطِ مدرسه، دقیقاً چه نوع برنامه‌هایی است. این برنامه‌ها نیاز درونی‌شان را به ارتباط، برطرف می‌کند. دانشآموزان هم می‌توانند این برنامههای جدید را در زندگیِ روزمره‌شان، به کار ببندند. همچنین، می‌توانند چاره‌ای بیندیشند تا به‌تدریج، دانش‌آموزانِ مقاطع مختلف تحصیلی را با هم آشنا کنند؛ مثلاً یکی از راهکارها این است که گروه‌هایی تشکیل شود که پشتیبانی مراسم‌ها و جشن‌ها را به‌عهده بگیرند.
۴ـ به دانشآموزان این شانس را بدهیم که با هم دوست شوند
وقتی مدارس، در پاییز ۲۰۲۱ دوباره حضوری شد، دیدیم که دانشآموزان، برای دوستی‌ها و روابط دوطرفه‌شان، بیشتر ارزش قائل می‌شوند. آن‌ها می‌گفتند دوست داریم هم دوستان‌مان هوای ما را داشته باشند و هم ما هوای آن‌ها را داشته باشیم و به آن‌ها کمک کنیم.
یکی از دبیرستانی‌ها، نظرش را این طور نوشت: «مدرسه باید به من کمک کند که احساس تنهایی نکنم. باید این احساس در من ایجاد شود که بقیه، واقعاً به من اهمیت می‌دهند. بقیه باید بدانند که من دوست‌شان هستم. در دوران کرونا، جامعه‌گریز شده بودم. اکنون، می‌خواهم با بقیه دوست بشوم.»
مدرسه از چه طریقی می‌تواند دوستی‌ها را تقویت کند؟ در دوران کرونا و آموزش مجازی، برخی از دانشآموزان، احساس تعلق به مدرسه نداشتند. مدارس، این مشکل را با مشاورۀ فردی یا کمک‌های عاطفی برطرف کردند (این راهبردها باید در کارهای دیگر هم به کار گرفته شود). اصلاً، یکی از راه‌های عمیق‌تر شدنِ روابط اجتماعی این است که در کلاس‌ها، کارهای گروهی انجام شود و برنامه‌هایی ترتیب داده شود که همۀ مقاطع تحصیلی در آن شرکت کنند.
وقتی می‌بینیم دانشآموزان در راهروی مدرسه، با هم خوش‌وبش می‌کنند و می‌خندند، حواس‌مان باشد که این کارها، بخشی از برنامۀ درسی است و به رشد اجتماعی و هیجانیِ دانشآموزان کمک می‌کند.
۵ـ لطفاً آزادمان بگذارید
نکتۀ آخر این‌که دانشآموزان، از این موضوع آگاه‌اند که زمانِ حضورشان در مدرسه، جزء ارزشمندترین دارایی‌های آن‌هاست. دانشآموزان سوق داده می‌شوند که خودشان را با محیط، هماهنگ کنند؛ انتظار دارند که مدرسه، برای کار آن‌ها، ارزش قائل شود. تمام خواسته‌شان این است که برنامه‌ها را سبُک کنیم. دانشآموزان می‌خواهند آزاد باشند تا با دوستان‌شان، وقت بگذرانند. آن‌ها این موضوع را با سلامت روان و توانایی یادگیریِ خود، مستقیماً مرتبط می‌دانند.
یکی از دانشآموزان می‌گفت: «خیلی سخت است که هر روز، شش زنگ، کلاس داشته باشیم و به کارهای بیرون مدرسه هم برسیم و تازه، با خانواده و دوستان‌مان هم وقت بگذرانیم. آنقدر فشار روی ماست که حتی روابط دوستانه‌مان هم جذابیتی ندارد.»
چگونه می‌شود که، هم بچه‌ها وقت آزاد داشته باشند، هم برنامۀ مدرسه عقب نیفتد؟ وقتی کلاس‌های مجازی، حضوری می‌شود یا دانشآموزان، به مقطع تحصیلی بالاتر می‌روند، خودشان کم‌کم تغییر را حس می‌کنند. می‌فهمند که چه‌چیزی به دست آورده‌اند، چه‌چیزی یاد گرفته‌اند و چه‌چیزی را از دست داده‌اند (حتی بزرگسالان هم باید این فرایند را طی کنند، مثلاً جلسات همفکری برگزار کنند یا پیش مشاور بروند).
غرق شدن در تصورات خود، دوست پیدا کردن و خوشگذرانی، وقت تلف کردن نیست، بلکه زمینه را فراهم می‌کند تا یادگیری، عمیق‌تر شود.
در نتیجه، وقتی می‌بینیم دانشآموزان در راهروی مدرسه، با هم خوش‌وبش می‌کنند و می‌خندند، حواس‌مان باشد که این کارها، بخشی از برنامۀ درسی است و به رشد اجتماعی و هیجانیِ دانشآموزان کمک می‌کند.
