خانه

همیشه دم از صلح بزن، ولی آماده جنگ باش

گزارشی از کتاب «اصول اخلاقی جنگ و صلح» نوشته هلن فِرو

جنگ به دلیل ماهیت ذاتی‌اش عملی است که سبب نابودی جان‌ها و اموال در مقیاس بزرگ می‌شود، افراد درگیر در جنگ، برخی از اساسی‌ترین معاهدات اخلاقی را نقض می‌کنند. هدف…

سیدحکمت الله سجادی

از «مقالات» بیشتر بخوانید.

2 سال پیش

جنگ به دلیل ماهیت ذاتی‌اش عملی است که سبب نابودی جان‌ها و اموال در مقیاس بزرگ می‌شود، افراد درگیر در جنگ، برخی از اساسی‌ترین معاهدات اخلاقی را نقض می‌کنند. هدف اصلی این کتاب، اطلاع‌رسانی به خوانندگان پیرامون مباحث معاصر در خصوص نظریه بی‌طرفانه جنگ و ترغیب آنها به منظور تفکّر درباره دیدگاه‌های خود و ارتقاء جایگاه‌شان در زمینه اخلاقیات جنگ است. جنگ از دید نظریه‌پردازان بی‌طرف، به سه مرحله عدالت پیش از جنگ، قوانین هدایت‌کننده جنگ و عدالت پس از جنگ تقسیم می‌شود.

کتاب اصول اخلاقی جنگ و صلح چند موضوع مهم در جنگ را مورد بحث و بررسی قرار داده است. اولین موضوع جنگ و جنبه‌های اخلاقی آن است که کتاب در بخش (war_ moral and ethical aspects) به اخلاقیات و قوانین، جنبه‌های حقوقی و بهترین قوانین اخلاقی در جنگ و تعهدات طرفین مخاصمه پرداخته است.

موضوع دوم درباره نظریه جنگ عادلانه (just war doctrine) است. پیش‌دستی و پیشگیری در جنگ، دخالت‌های انسان‌دوستانه و حتی حاکمیتی، تمایز و لزوم آن، دلایل منصفانه و تجاوز به حق مالکیت از جمله مباحثی است که زیرمجموعه این موضوع قرارگرفته و درباره آن بحث می‌شود.

موضوع سوم نیز درباره اخلاق نظامی (military ethics) است. که به بررسی موضوع وضعیت اخلاقی نظامیان می‌پردازد. مصومیت اخلاقی نظامیان، عدم برابری اخلاقی و همچنین مدل‌های نزاع، غیرنظامیان و ایمنی آنها در جنگ و چالش‌های روبه‌روی آن از مهمترین مسائلی است که در این کتاب به آن اشاره شده است.

شرح فصول

این کتاب دارای دوازده فصل است که در فصل اول درباره دفاع از خود یا همان خودپدافندی بحث می‌شود. بگذارید یک مثال را که از متن کتاب برای شما انتخاب کرده‌ام بیان کنم.

شما همراه فرد غریبه‌ای که مبتلا به بیماری شیزوفرنی است، داخل آسانسور هستید. فرد غریبه ناگهان و بدون اختیار، دچار حمله روحی شده و به شما هجوم می‌آورد. شما می‌توانید فرد غریبه را از خفه کردنتان از طریق کشتنش، متوقف سازید. آیا شما مجاز به این کار هستید؟ بار حقوقی این کار چیست؟ اخلاق در این میان چه حکمی دارد؟ نمی‌توانیم این مسئله را به طور مجاز بر اساس شرح قابلیت مجازات دفاع از خود توضیح دهیم. در برخی تعاریفِ دفاع از خود، روی خوشی یه این موضوع نشان داده نشده است.

مثال بالا و مثال‌های دیگری از این دست را می‌توانید در فصل اول جست‌وجو کنید. شما در این فصل با مسئله ممنوعیت کشتن و مشروعیت کشتن و دفاع از خود آشنا خواهید شد.

شما همراه فرد غریبه‌ای که مبتلا به بیماری شیزوفرنی است، داخل آسانسور هستید. فرد غریبه ناگهان و بدون اختیار، دچار حمله روحی شده و به شما هجوم می‌آورد. شما می‌توانید فرد غریبه را از خفه کردنتان از طریق کشتنش، متوقف سازید. آیا شما مجاز به این کار هستید؟ بار حقوقی این کار چیست؟ اخلاق در این میان چه حکمی دارد؟

در فصل دوم بیشترین بحث بر سر فردگرایی ¹ و جمع‌گرایی ² افراد است. پرسش‌های اساسی پیرامون میزان آگاهی ما از نحوه رابطه بین شهروندان و کشورهایشان و درک نحوه رابطه بین اخلاقیات و قانون مطرح شده‌اند. در این فصل صحبت از جنگ است، جنگ بین ملت‌ها و دولت‌ها. زمانی که یک دولت به‌طور غیرمنصفانه به دولت یا دولت‌های دیگر حمله می‌کند و به نوعی کشوری مورد تهاجم قرار می‌گیرد چه باید کرد؟ آیا حمله مشروع بوده؟ آیا دولت‌ها حق دارند با زور جواب متقابلی به تهاجم دشمن بدهند؟ به‌طور کلی هر اقدام نظام‌مندی که هدفش غیرمنصفانه باشد اقداماتمان را از نظر اخلاقی مجاز نمی‌کند بالاخص که برچسب سیاسی بودن را نیز داشته باشد. مهمترین بخش در این فصل مربوط به قوانین حقوق جنگ است که به بررسی اخلاقیات و قوانین حقوقی، اخلاقیات عمیق جنگ که مربوط به ادعای اصلی شرح مک ماهان است و بهترین قوانین اخلاقی جنگ می‌پردازد.

فصل سوم با عنوان شرایط عدالت قبل از جنگ موضوعاتی همچون قوانین مربوط به جنگ را بررسی می‌کند. سپس به هفت شرط قدیمی عدالت قبل از جنگ که: دلیل منصفانه برای جنگ، واکنش متناسب با دلیل، شانس منطقی برای موفقیت، قدرت قانونی، با هدف درست بودن، آخرین راه‌حل و اعلام عمومی جنگ هستند می‌پردازد. در دومین بخش این فصل به نظریه‌های مربوط به کاهش دلایل منصفانه برای جنگ اشاره کرده و دو نظریه مهم هورکا و مک ماهان را بررسی می‌کند.

فصل چهارم. در این فصل به دلایل منصفانه دیگری از جمله: تنبیه، جلوگیری و مداخله انسان‌دوستانه اشاره شده است. همچنین به تمایز بین پیشگیری و پیش‌درآمد توجه کرده و به‌ویژه به راهبرد امنیت ملی سازمان ملل متحد ۲۰۰۱ پرداخته است.

کوزوو

کوزوو یکی از جنگ‌هایی است که بیشترین اختلافات را در سطح بین‌المللی ایجاد کرده و نقض قوانین بین‌المللی به صورت آشکار لطمه شدیدی را به قدرت سازمان ملل متحد زده بود؛ تا جاییکه کلاه‌آبی‌های سازمان ملل متحد به صورت آشکار فرصتی را به صرب‌ها برای نقض پیمان و قوانین بین‌المللی داده بودند. در این بخش از فصل دوم ایده دخالت دوستانه به‌عنوان دلیل منصفانه برای جنگ با استفاده از نیروهای ناتو در کوزوو به‌عنوان یک مثال مطرح شده که از نظر اخلاقی توجیه شده بود. فلچر ³ و اوهلین ⁴ اظهار می‌دارند که مسئله برای حقوق قانونی کشورها جهت آمدن به دفاع از افراد در معرض خطر تهاجم، از داخل کشور خودشان مطرح می‌شوند.

فلچر و اوهلین اظهار می‌دارند که مسئله برای حقوق قانونی کشورها جهت آمدن به دفاع از افراد در معرض خطر تهاجم، از داخل کشور خودشان مطرح می‌شوند.

فصل پنجم از طریق مطرح کردن دو شکل از رئالیسم به این دو نظر می‌رسد: اول نباید از طریق اعمال قوانین جنگ را مهار کرد، دوم نمی‌توانیم از طریق اعمال قوانین جنگ را مهار کنیم. البته در این بین مخالفت‌هایی پیرامون اینکه قوانین جنگ چه می‌باشد وجود دارد.

فصل ششم دو مدل نظامیان را مطرح می‌کند. مدل اول نظامیانی هستند که آزادانه می‌جنگند و برای کشته شدن رضایت می‌دهند. مدل دوم از طریق الزام می‌جنگند و مجاز هستند یکدیگر را بکشند. فصل هفتم و هشتم به بررسی ایمنی غیرنظامیان و چالش‌هایی در این زمینه می‌پردازد.

در فصل هفتم از طریق مطرح کردن اصول اثر دوگانه (DDE) که قانون در برخی موارد کشتن غیرنظامیان را مجاز می‌داند و در حالتی دیگر کشتن هدفمند غیرنظامیان را غیرمجاز دانسته و توضیح می‌دهد. همین اثر دوگانه باعث می‌شود تفاوت چشمگیر اخلاقی بین آسیبی که ایجاد می‌شود یا پیش‌بینی می‌شود که ایجاد شود به وجود می‌آورد. در همین نکات است که چالش‌ها سربرمی‌آورند و مسئله اساسی برای قانون ایمنی غیرنظامیان مشکل توضیح این مسئله است که چرا فقط غیرنظامیان از حمله هدفمند مصون هستند.

فصل نهم مسئله‌ای به روزتر و درباره وضعیت اخلاقی تروریسم است. دراین فصل ابتدا به تعریف تروریسم پرداخته و می‌گوید یک اقدام تروریستی چگونه اقدامی است. هلن فرو ویژگی‌های یک اقدام تروریستی را به پنج بخش تقسیم می‌کند:

ازنظر سیاسی برانگیخته شده است.
هدفش غیرنظامیان است.
توسط عاملان غیردولتی انجام می‌شود.
تهاجمی است.
هدفش ایجاد ترس است.

شما می‌توانید در فصل دهم با مضوعاتی مانند تروریست‌ها، شکنجه و تئوری جنگ منصفانه و بررسی موضوعات پیرامون طبقه‌بندی تروریست‌ها بیشتر آشنا شوید. هلن فرو به‌طور نقدی ادعاهایی را از زبان دیگران بیان می‌کند. او می‌گوید در حالی‌ تروریست‌های القاعده در جنگ مسلحانه بین‌المللی شرکت دارند که به‌عنوان افراد نظامی برای اهداف معاهده ژنو در نظرگرفته نمی‌شوند. در دومین بخش این فصل به ایده بحث برانگیز شکنجه تروریست‌ها توجه خاصی دارد و بررسی می‌کند که شکنجه می‌تواند به صورت شکلی از خودپدافندی یا دفاع از دیگران توجیه شود.

پیشرفت‌های اخیر در فناوری نظامی نگرانی‌هایی را میان محققان و عموم افراد ایجاد کرده‌ است. در فصل یازدهم استفاده از هواپیماهای بدون‌سرنشین (UAVS) که از مسافت دور تحت کنترل بشر می‌باشد و عامل کشتار نظامیان و غیرنظامیان زیادی است مورد بررسی قرار می‌گیرد. این وسائط و نحوه کار افرادی که این سیستم‌ها را تحت کنترل دارند از دغدغه‌های اصلی نظریه‌پردازان اخلاقی و حقوقی در این حوزه می‌باشد. این نوع جنگ‌ها که جنگ‌های بدون ریسک خوانده می‌شود به طور چشمگیری خطراتی که مواجه نظامیان کشور استفاده کننده از این ابزار است را کاهش می‌دهد. قابلیت غیرقابل‌پیش‌بینی کسی که کنترل این نوع ابزار را در دست دارد و اهدافی که برای آنها به کار گرفته خواهد شد یک مسئله اخلاقی واقعی است.

پایان جنگ و حل‌‌وفصل یک مناقشه شروع مجموعه‌ای از موضوعات اخلاقی و قانونی پیرامون آن جنگ است. خانم هلن فرو در انتهای فصل دوازدهم رویکرد پیشینه‌گرایی و کمینه‌گرایی قدیمی را که برای الزامات یک کشور پیروز در نظر گرفته شده لازمه بازسازی سیاسی در زمان پس از جنگ می‌داند.

هرچند این کتاب توجه بیشتری به رویکرد حقوقی دارد تا رویکرد اخلاقی، اما به خوبی توانسته از پس مسائل جنگ و حاشیه‌های آن بربیاید. خانم هلن فرو با ریزبینی و نکته‌سنجی مسائل اخلاقی که ممکن است در قبل از جنگ، حین جنگ و پس از جنگ اتفاق بیفتد را مورد بررسی قرار داده و از عناوینی مانند: گذشت، عدالت، فردگرایی، اخلاق تروریسم، امنیت روحی و جسمی غیرنظامیان و … استفاده کرده است.

این کتاب در سال ۱۳۹۸ به قلم هلن فرو (Helen Frowe) به نگارش در آمد و به اهتمام مهدی ابراهیم‌زاده ترجمه شد. ویرایش دوم این کتاب شامل مطالب جدیدی درباره سلاح‌ها، فن‌آوری و مداخله بشردوستانه است که به تناسب در برخی موضوعات گنجانده شده؛ این کتاب توسط دانشگاه وپژوهشگاه عالی دفاع ملی منتشر شده است.