عوامل انگیزش اخلاقی در الهیات عرفانی ابن عربی

مسئله خاص این تأمل، شناسایی عوامل انگیزش اخلاقی در نگاه ابن عربی و ترسیم مسیری است که فاعل اخلاقی با پیمودن آن به حیات مطلوب دینی و اخلاقی دست خواهد یافت. رجوع به آثار ابن عربی با روش توصیفی و تحلیلی، این امکان را فراهم می کند که گام های انگیزش اخلاقی را چنین تقریر کنیم: رحمت عام الهی در گسترش وجود، به انسان شرف وجود بخشیده و رحمت خاصه حق تعالی انسان را در مقام جمعیت (بالقوه) اسماء مستقر کرده است. معرفتی که عطیه حق و منتهی به شناخت عالم اعیان ثابته باشد، انسان را به حقیقت وجودی خود ملتفت می کند. رحمت الهی و معرفت انسان به این رحمت، برانگیزاننده محبت، زمینه‌ساز همت و بستر پرورش خُلق مطلوب بشر است. در نهایت، مقام ولایت و شناخت اولیای الهی وجه دیگری از رحمت حق، مستدرکی برای نارسایی معرفت و جبرانی برای قصور همت است؛ که عامل اخیر انتقال از انگیزش اخلاقی به عمل اخلاقی را تسریع می‌کند.

مقدمه

در پژوهش حاضر در تلاشیم که با روش توصیفی – تحلیلی، عوامل برانگیزاننده انسان به سوی اخلاق را از منظر اندیشه عرفانی ابن عربی احصا کنیم. هرچند تأمل در اندیشه ابن عربی پیشینه و گستره نمایانی دارد، عرضه مسائل امروزی فلسفه به آرای ابن عربی، که در پژوهش سخصیت‌هایی همچون هانری کربن و ویلیام چیتیک نمایان است، هنوز گام‌های آغازین خود را طی می‌کند.

تداوم بخشیدن به تلاش شخصیت‌های نامبرده با طرح موضوعات مرتبط با فلسفه اخلاق، حرکتی برای اکتشاف یا بازسازی یک دستگاه اخلاق‌شناسی تازه با محوریت اندیشه عرفانی خواهد بود.

برای تقرب به هدف فوق و به عنوان زیرشاخه‌ای از روان‌شناسی اخلاق، می‌توان به بحث از عوامل (یا محرکات و انگیزه‌های) صدور افعال اخلاقی پرداخت. چرا که بحث انگیزه‌های عمل اخلاقی و کشف یا توصیه برترین انگیزه در مسیر اخلاق، موضوعی است که با ورود انگیزه دینی توسعه می‌یابد. به این ترتیب نقش خدا و سهم دین در اخلاق از زاویه روانشناسی اخلاق، موضوعی در خور تأمل خواهد بود.

در این میان، رجوع به الهیات عرفانی جهان اسلام، واجد دستاوردهای شایان توجهی است. چرا که ارتباط عرفان با ابعاد روانی و شخصیتی انسان و تأکید آن بر وجه الوهی و وحدت‌گرای حیات انسانی، می‌تواند منشأ استخراج آرای خاص در حوزه روان‌شناسی اخلاق و مشخصا در موضوع انگیزش اخلاقی باشد.

در این مقاله با رجوع به آرای ابن عربی در موضوع روان‌شناسی اخلاق و به صورت خاص، مسئله انگیزش اخلاقی از نگاه وی، عوامل اقبال انسان به سوی عمل اخلاقی را با استناد به آثار این عارف متفکر تقریر خواهیم کرد.

…