تأثیر وحی بر معناشناسی اخلاق در اندیشه ابن عربی
مقاله حاضر با روش تحلیلی و انتقادی، به بررسی موضع ابن عربی در باب معناشناسی اخلاق و مشخصاْ به تحلیل نقش وحی در معنا بخشیدن به اخلاق از منظر این متفکّر می‌پردازد. نتیجه بحث این که وی در عین قبول بداهت معانی اخلاقی، آن را فاقد معنای مستقل از شریعت شناخته و به نقش تأسیسی وحی در ارزش‌گذاری اعمال باور دارد. از نگاه ابن عربی عملی که اخلاقاْ خوب خوانده شود، به جواز شرعی نیز متصف می‌گردد؛ که بدین ترتیب تعابیر اخلاقی و شرعی مفهوماْ مساوی و مصداقا ْمساوق با یکدیگرند.
در مقام بررسی این رأی، ضمن یک ملاحظه انتقادی به این دریافت می‌رسیم که ابن عربی با تأکید بر واقعیت و عینیت اخلاق و قبول تساوق اخلاق و خیر، لاجرم بداهت مفاهیم اخلاقی را مقبول‌تر از ایده بدیل ساخته است. در این نگرش، آموزه وحی در جهت ترمیم ابهامات مصداقی عمل می‌کند و مرتبه عالی‌تری از معانی اخلاقی را متجلّی می‌سازد. با این ملاحظه، هرچند پذیرش نقش امضایی و ارشادی شریعت در معنا بخشیدن به واژگان اخلاقی تکمله‌ای بر آراء ابن عربی به حساب می‌آید، اما با ارکان اندیشه این متفکّر سازگار می‌ماند.
مقدمه
این مقاله ذیل عنوان کلی‌تر رابطه دین و اخلاق قرار می‌گیرد که می‌توان سابقه آن را در بحث مشهور حسن و قبح عقلی/ شرعی در جهان اسلام و مناقشه میان دو نظریه قانون طبیعی/ امر الهی در ادبیات فلسفی-کلامی رایج در جهان مسیحی جست و جو کرد. امروزه ضمن تألیف آثار انگلیسی در این بحث، تحقیقات فارسی قابل ملاحظه‌ای هم ذیل عنوان مذکور انجام شده‌اندد که هریک با تکیه بر مسئله‌ای خاص یا با رجوع به آثار متفکری ممتاز به تحلیل این رابطه پرداخته‌اند.
در مقاله حاضر، این رابطه را با تمرکز بر پیوند معناشناختی دین و اخلاق (که بحثی به نسبت تازه است) تحلیل کرده و برای تمرکز بیشتر بر مسئله تحقیق با پرداختن به نقش وحی در معنا بخشیدن به واژگان اخلاقی، موضع ابن عربی را در این باب بررسی و تبیین می‌کنیم. در حقیقت مقاله حاضر به بررسی تأسیسی یا امضایی بودن وحی در اندیشه ابن عربی می‌پردازد که هم مسئله آن و هم متفکری که تمرکز اصلی بحث بر اندیشه‌های او قرار دارد، از حیث پیشینه پژوهش نو هستند. در بیان فایده این پژوهش نیز می‌توان امیدوار بود که مواجهه تحلیلی و انتقادی با میراث فکری اندیشمندان سلف، به ویژه متفکران مشهور جهان اسلام و به طور خاص اندیشمندی با وسعت آثار و گستره تأثیرات ابن عربی، بستری برای خودآگاهی در جهان معاصر و اخذ مبانی فکری مستحکم، منسجم و کارآمد باشد.
در ادامه بحث حاضر به این پرسش پاسخ می‌دهیم که از نگاه ابن عربی میان معانی اخلاقی و مصطلات شرعی چه نسبتی برقرار است؟ به این معنا که آیا اخلاقیات در دلالت معنایی خود به زبان شریعت وابسته‌اند؟ یا این که صرف نظر از انشائات شارع، واژگان اخلاقی دلالت مستقل (بدیهی) دارند؟ به منظور دست یافتن به پاسخ، پس از بررسی معنای اخلاق در اندیشه ابن عربی، به بحث اصلی مقاله که بررسی تأثیر وحی بر معانی اخلاق است، می‌پردازیم و ضمن طرح ملاحظه انتقادی – که در حکم جمع‌بندی مواضع به ظاهر متفاوت ابن عربی و بازسازی موضع نهایی این متفکر است – این مقاله را به پایان می‌رسانیم.
…
