آیا اخلاق اسلامی در مواجهه با مسائل اجتماعی میتواند راهگشا باشد؟ | معرفی کتاب اخلاق اجتماعی اسلام
قوت یک نظام اخلاقی زمانی مشخص می‌شود که هم در وجه اخلاق فردی کارآیی داشته باشد و هم در وجه اخلاق اجتماعی بتواند با گذشت زمان و رویاروشدن با مسائل و مشکلات مختلف روز جامعه، پاسخی درخور و شایسته داشته و کارآمدی و انعطاف‌پذیری خود را نشان داده و حفظ کند. به نظر می‌رسد که به اخلاق اسلامی در وجه اخلاق فردی آن بیشتر توجه شده و بعد اخلاق اجتماعی آن از نظردور مانده است. کتاب اخلاق اجتماعی اسلام با هدف برداشتن گام‌های آغازین این مسیر و پررنگ کردن این بعد اخلاق اسلامی و نمایاندن ظرفیت‌ها و قابلیت‌های اخلاق اسلامی در مواجهه با مسائل روز جامعه شکل گرفته است.
مقالات و نویسندگان کتاب اخلاق اجتماعی اسلام که از پژوهشگران حوزه فلسفه اخلاق می‌باشند عبارتند از:
- امید و نقش آن در سعادت آدمی از منظر اخلاق اسلامی/ زهره سعیدی/صص ۴۲-۷
- سه تلقی از خیر عمومی در سنت اسلامی/ سید محسن اسلامی/صص ۷۳-۴۳
- رحمت خداوند و اقتدا به آن در اخلاق اسلامی/ علیرضا صدرالدینی/صص ۱۱۹-۷۵
- بررسی قرآنی نسبت “مرزهای اعتقادی” و “مدارا”/ یحیی صباغچی/صص ۱۵۰-۱۲۱
- انس با مسجد و تربیت منش اخلاقی/فاطمه تمدن فرد/صص ۱۸۶-۱۵۱
- اخلاق سلامت و پزشکی در مفهوم اسلامی آن/ زهره سادات ناجی/صص ۲۱۸-۱۸۷
- مسئله شراب در آیات و روایات/ حامد مرآتی/صص ۲۴۷-۲۱۹
مدرنیته شدن و تغییر سبک زندگی همراه با دین‌گریزی و سنت‌شکنی از یک سو و گسترش ظلم و بی‌عدالتی، قتل و غارت و سایر اعمال وحشیانه در میان جوامع امروز که جامعه ما نیز از آنها مستثنی نیست. از سوی دیگر، بشر امروز را با نوعی یأس و ناامیدی، پوچی و بی‌معنایی زندگی و نگرانی در مورد آینده زندگی مواجه ساخته است که وی را از تلاش و تکاپوی سازنده برای بهبود و پیشرفت زندگی خود بازداشته و در عوض منجر به افزایش افسردگی و بیماری‌های روحی، خودکشی و … شده است.
مقاله اول با نظر به این مسأله، نشان می‌دهد که اخلاق اسلامی با باور به تأثیر مهم امید بر سعادتمندی انسانها، بر پرورش فضیلت امید که میتواند آستانه تحمل فرد در برابر مشکلات و انگیزه برای تلاش را بالا ببرد، تأکید می‌کند. اسلام با ترویج معادباوری و معنابخشی به زندگی، باور به حاکمیت نظم غایی و اخلاقی بر این جهان و بخشش خطاها از سوی خداوند، لزوم همراهی ترس و امید در ارتباط با خداوند و عدم باور به مرگ به عنوان پایان زندگی سعی می‌کند فضیلت امید را در افراد جامعه پرورانده و جامعه را از پوچ‌گرایی و ناامیدی به سمت اخلاق و دین و استقامت و …سوق داده و آینده بهتری را نوید دهد.
ضرورت توجه به خیرعمومی و در اولویت قرار دادن تأمین آن در مسائل اجتماعی‌ای مانند فقر، مسائل زیست-محیطی، همه‌گیری کووید ۱۹، از مباحث مطرح در زیست جمعی است.
از نگاه متفکران مسلمان، نظریه اخلاقی آنها به این جهت از سایر نظریه‌ها متمایز می‌شود که دارای دو ویژگی مختص به خود، یعنی دارا بودن منشأ الهی و معطوف بودن به پرستش خداوند با هدف وصول به مغفرت الهی در آخرت است… مهمترین موضوع برای علمای اسلام این است که در این دین، هم اهداف مهم هستند و هم راه رسیدن به این اهداف.
مقاله دوم با بررسی منابع اسلامی، نشان می دهد که سه تلقی از خیر عمومی در سنت اسلامی وجود دارد که عبارتند از مصلحتی، مقاصدی و اجتماعی. مطابق با دو تلقی اول، خیرعمومی هدفی است که باید حاصل شود. اما بر طبق تلقی سوم، توجه به خیرعمومی، راهکاری عملی در مسائل اجتماعی است.
این مقاله هرچند توجه به هر سه تلقی را ارزشمند می‌داند اما بر اهمیت تلقی سوم تأکید دارد چراکه توجه به این تلقی، زمینه‌ساز پررنگ شدن بخش مهمی از منابع اسلامی در خصوص خیر عمومی و تحقیقات تجربی در این زمینه می‌شود. این مقاله اضافه می‌کند که هرچند توجه به خیرعمومی بین مسلمان و غیرمسلمان مشترک است اما در اسلام به گونه‌ای بر آن تأکید شده که یکی از شرایط و ملزومات مسلمان واقعی می‌باشد.
مقاله سوم به منظور ترغیب انسانها به مهرورزی و مهربانی بجای خشونت نسبت به یکدیگر، در سه بخش آشنایی و آگاهی از رحمت خداوند، اسلام دین مهرورزی، مهرورزی و عطوفت میان پیروان اسلام، نشان می‌دهد که مهرورزی و مهربانی در اسلام اهمیت بسیاری دارد و باید مبنای کار انسانها قرار گیرد.
صلح و سازش، از مهمترین آرمان‌های بشری است اما آنچه امروزه شاهد آنیم خشونت و درگیری و عدم سازش است که ناشی از اختلافات گوناگون نژادی، ملیتی، قومی و قبیله‌ای و عقیدتی میان انسانها می‌باشد.
مقاله چهارم با بررسی آیات قرآنی به تبیین نظر اسلام در مورد اختلافات عقیدتی و دینی میان انسانها که منجر به فاصله‌های اجتماعی میان آنها گشته، پرداخته و طبق شواهدی مانند عدم اجبار در دینداری و اصالت صلح در اسلام نتیجه می‌گیرد که اسلام اختلافات و مرزهای عقیدتی میان انسانها را به رسمیت نمی‌شناسد و روابط اجتماعی و مدارا را بر پایه انسانیت قرار داده و نیکی و عدالت‌ورزی را به عنوان یک قاعده کلی (که البته استثنابردار است و باید موقعیت و نحوه رفتار طرف مقابل نیز در نظر گرفته شود)، برای چگونگی رفتار با یکدیگر توصیه می‌کند.
شیوع و علنی شدن فساد و رفتارهای ضد اخلاقی در جهان امروز نسبت به گذشته، سبب شده است که تربیت و رشد اخلاقی در چنین فضایی دشوار گردد. مقاله پنجم با بررسی اهمیت، فواید و فرهنگ حاکم برمسجد در تعالیم و منابع اسلامی، نشان می دهد که حضور مداوم در اجتماعات مسجد، به عنوان یک اجتماع دینی اخلاقی بهتر از سایر اجتماعات غیردینی اخلاقی میتواند برای تربیت و رشد منش اخلاقی مؤثر واقع شود.
مقاله ششم نیز در سه بخش سیر تاریخی و روند فعلی اخلاق سلامت، نگاهی به اخلاق و سلامت از منظر اسلام و مواجهه اندیشمندان مسلمان با مسائل مرتبط با اخلاق سلامت و پزشکی به بررسی چگونگی مواجهه اخلاق اسلامی با اخلاق پزشکی و سلامت که امروزه بسیار موردتوجه اندیشمندان اخلاق واقع شده، می پردازد و نظریه اخلاق اسلامی را از این جهت که منشأ آن الهی و هدف در آن نیل به مغفرت الهی در آخرت است و نگاه همه جانبه‌تری به ابعاد و روابط موجود در اخلاق پزشکی دارد از سایر نظریه های غیردینی در اخلاق پزشکی جدا می‌کند.
اعتیاد به معنای کشش و وابستگی افراطی و غیرعادی در امور مختلف زندگی اعم از خوردن، خرید، موادمخدر، شراب، استفاده از موبایل و … نیز از جمله مشکلات و مسائل زندگی بشر است. چون هم او را از پرداختن به سایر امور زندگیش و معنویت باز می‌دارد و هم آسیبها و ضررهایی را برای زندگی فردی و اجتماعی وی به بار می آورد. مقاله هفتم با نظر به این مسأله به طور خاص به بررسی آیات و روایات در خصوص اعتیاد به شرابخواری پرداخته و با ارائه شواهد نشان می‌دهد که به دلیل آنکه شرابخواری موجب عدم کسب لذت، منفعت و خیر می گردد در اخلاق اسلامی کاری قبیح، حرام و فاعل آن، شایسته مجازات می‌باشد.
مجموعه مقالات اخلاق اجتماعی اسلام، اثر ارزشمندی است برای آنکه ما اخلاق‌پژوهان را متذکر و متنبه این موضوع کند که با نگاهی دقیق‌تر و به‌روزتر به بررسی اخلاق اسلامی روی‌آورده و لایه‌های اجتماعی و کاربردی آن را که کمتر به آن پرداخته شده با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی بیابیم و مورد بحث قرار دهیم.
اطلاعات شناسنامه‌ای کتاب اخلاق اجتماعی اسلام
- عنوان: اخلاق اجتماعی اسلام؛ مجموعه مقالات
- نویسنده: گروهی از نویسندگان، به کوشش محسن جوادی
- نشر: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات
- سال نشر: ۱۴۰۰
- تعداد صفحه: ۲۷۹
