مولانا جلال الدین محمد
مولانا جلال الدین محمد، فرزند ارشد سعد الدین اسعد صدیقی دوانی (۸۳۰-۹۰۸ق) از اجلّه علمای ایران و از اعاظم حکمای قرن نهم و بلند پایه‌ترین حکیم در پایان دوره تیموری است.
در ایام دولت امیرحسن بیگ بهادر و یعقوب میرزا، دوانی به اوج شهرت خود رسید. چندی نیز در دوران مذکور به صدارت شاهزاده یوسف‌بن جهانشاه، حاکم ادب‌دوست و سخنور شیراز منصوب شد. و پس از استعفا از آن مهم، در مدرسه بیگم معروف به دارالایتام شیراز به افاضه و تدریس اهتمام ورزید. انس و آشنایی او به آثار عرفای بزرگی مانند ابن عربی و نیز آگاهی بر اندیشه‌های فیلسوفان و متکلمان اسلامی، سبب شد که جهان‌بینی و اندیشه‌های او با عالمان پیش از او متفاوت باشد. بزرگی و اهمیت او در استقلال فکری و ابداع و خلاقیت اوست. او نه تنها به نظرات فیلسوفان پیشین اکتفا نکرد، بلکه به تأمل در تفکرات آنها پرداخت. و در تقریب فلسفه و عرفان گام‌هایی بلند برداشت.
از معاصران او بیش از همه، امیر صدرالدّین محمد دشتکی شیرازی و فرزندش میرغیاث الدین منصور، به مقابله و مناظره با او و ردّ و ابطال نظرات وی پرداخته‌اند. ماجرای مباحثات این دو نابغه بزرگ در تواریخ آن عهد معروف است. حاشیه‌های قدیم و جدید و اجدّ، شروحی هستند که دوانی بر شرح تجرید ملا علی قوشچی نوشته و هرکدام پاسخی بوده است بر انتقادات تند امیرصدرالدّین.
مهمترین تألیف
بهترین و مهمترین تألیف علامه دوانی در حکمت عملی کتاب «لوامع الاشراق فی مکارم‌الاخلاق» است که بیشتر به نام خودش به «اخلاق جلالی» نامبردار است. و شهرت و بلندنامی او برآمده از همین کتاب می‌باشد. دوانی این اثر را در شیراز به دستور سلطان خلیل، پسر اوزون حسن آق‌قویونلو نوشت. سلطان از او خواسته بود که رساله اخلاق خواجه نصیر را بازنویسی کند. به اعتقاد دانشمند فقید مرحوم دانش‌پژوه، انگیزه خواجه در نگارش اخلاق خود نشان دادن شالوده مدینه فاضله و سیرت فلسفی و طب روحانی به مردم روزگار خود بود تا در برابر دستگاه سیاسی تباه شده چیره بر آنها بتوانند شالوده دستگاه دیگری بریزند.
علامه دوانی در دوره‌ای کتاب اخلاق جلالی را نوشت که در آن عهد تمام مطالب حکمی با مسائل دینی و عرفانی خلط و آمیزش داشت و شارحان و حاشیه نویسان کتب فلسفی آن دوران روز به روز بر شدت این امتزاج می‌افزودند. و او خود یکی از پیشگامان این عمل در آن روزگار بود.
شاخص‌ترین حکیمی که بحق پس از خواجه نصیر از وی به عنوان مولف کتابی مشهور و معتبر در اخلاق یاد می‌شود، علامه دوانی است. که براساس نظریه اخلاقی خواجه و به قصد ترمیم و تتمیم تألیف او به تحریر تازه‌ای از آن همت گماشت. از رساله اخلاق خواجه که خود نیز ترجمه آزادی از طهاره الاعراق مسکویه رازی است، محققان بسیاری تأثیر پذیرفته. و هرکدام به گونه‌ای به توضیح و بازنویسی آن پرداخته‌اند.
لامع اول- در تهذیب اخلاق
لامع دوم- در تدبیر منزل
لامع سوم- در تدبیر مدن و رسوم پادشاهی
پیوست
حواشی و تعلیقات
آیات کریمه
احادیث
جمله‌ها و عبارت‌های عربی
ابیات فارسی
ابیات عربی
نمایه
سبک کتاب
محقق دوانی در نگارش اخلاق خود سبکی عالمانه و بسیار متکلف و متصنع دارد. چنانکه ریپکا آن را متکلف‌ترین کتاب اخلاق می‌داند. سراسر کتاب او مشحون از قریه پردازی‌ها و سجع سازی‌های دل‌انگیز، خیال آفرین و تأثیر گذار است.
از ویژگی‌های سبکی کتاب می‌توان به مطابقت دادن صفت با اسم خود در تذکیر و تأنیث به تقلید از نحو عربی مانند علوم دقیقه، صناعات انیقه، امور مذکوره و … اشاره کرد. همچنین اسقاط«های» مختفی از اسم‌هایی که با «ها» جمع بسته شوند، عدم تمایز میان چنانکه و چنانچه، اسقاط نون جمع و تثنیه در اضافه، اظهار همزه در کلمات ممدود عربی هنگام اضافه، آوردن ضمیر سوم شخص او برای مفرد غایب اعمّ از ذوی الارواح یا غیر آن، کاربرد معتنابه عبارات و جملات عربی و غیره.
نسخه‌های به کار کرفته در تصحیح عبارتست از:
نسخه اساس- تصویر نسه متعلق به دارالکتب المصریه، با خط نستعلیق خوش و خوانا. به سال ۹۰۰ قمری در لکهنو.
نسخه ملکی بازماندگان مرحوم حاج سید جواد بنی طباء بیدگلی. به سال ۹۶۷ قمری.
نسخه متعلق به کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی. به سال ۹۵۸ قمری.
نسخه متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی. به سال ۱۰۰۳ قمری.
نسخه موجود در کتابخانه ملی. به سال ۱۰۲۳ قمری.
نسخه مربوط به مرکز احیاء التراث اسلامی قم. به سال ۱۰۲۹ قمری.
«اخلاق جلالی» نوشته جلال الدین دوانی به تصحیح عبدالله مسعودی آرانی در ۴۰۳ صفحه نگاشته شده است.
این کتاب که آن را انتشارات اطلاعات در سال ۹۱ منتشر کرده است با شماره ثبت ۴۸۶۴۳۶ در کتابخانه شماره یک مجلس شورای اسلامی موجود می‌باشد.
